Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 33

á heilagar bœnir, heilaga ást við Guð, heilaga skírn, heilaga námgirni, heil-
agt líf og heilagt musteri Guðs.
Algengt er að nota heilagur í sambandi við þann tíma sem hafa á helgi á
og er sú helgi oft fest í lögum. í Gulaþingslögum var tekið fram að „hinn
sjaunda dag hvern er heilagt" (Fritzner 1:756) og vel er þekkt að tala um lög-
heilagan dag eins og t.d. í Heilagra manna sögum þar sem „modir Brandz
hafdi mikla virding aa Ceciliu ok let heilagan dagh hennar ok fastadi fyrir.
Þá var eigi lögheilagr dagrinn“ (1:295). Andheiti lögheilagur er rúmheil-
agur, oftar rúmhelgur í yngra máli. Merking rótarinnar rúm- er ‘frjáls,
óbundinn’, sbr. fomensku rúm í sömu merkingu og merkir orðið þá að á
þeim degi sem rúmheilagur er sé ekki helgi. Orðasamböndin halda heilagt
og láta heilagt eru þekkt þegar í fornu máli og er þá átt við að sá tími sem
um getur sé helgur. Úr Heilagra manna sögum er einnig þetta dæmi (1:297):
„Hann [þ.e. Brandur] lagdi þat til, at þau hion fastadi .vi.dægru fyrir Cec-
ilio messo ... , ok leti heilagt um daginn“, það er, þau áttu ekkert að aðhaf-
ast, ekkert að vinna. Og í Ólafs sögu helga stendur: „Þá var þat i lQg tekit
at halda heilagt um allan Nóreg ártíð Olafs konungs. Var sá dagr þegar þar
svá haldinn sem inar hæstu hátíðir“ (1945:441). í nútímamáli virðist sjaldan
talað um að láta heilagt en vel er þekkt að halda heilagt.
Margir halda að með sambandinu helga vika sé átt við páskavikuna en
það er ekki rétt. Helga vika eða hœga vika hefst á hvítasunnudag. „Aðrir
imbrudagar eru á helgu viku eptir hvíta sunnudag," segir í Kristinrétti Áma
biskups (Fritzner 1:756), og með helga þórsdegi er átt við uppstigningardag
enda var hann stundum nefndur þórsdagur í gangdögum. Með gangdögum
var í kaþólskri trú átt við þrjá næstu daga á undan uppstigningardegi. Rúm-
helga vikan var þá vikan fyrir hvítasunnu, þ.e. vikan sem ekki var heilög.
Jafnvel fiskur gat verið heilagur. Með heilagur fiskur er átt við lúðu en
nafnið kemur af því að lúðan var algengur matur á föstunni. í nútímamáli er
ekki talað um heilagan fisk heldur heilagfiski sem vill vefjast fyrir mörgum
og fiskurinn því gjarnan nefndur heilafiski. Þetta sama orð nota nágranna-
þjóðir okkar, t.d. hellefisk í nýnorsku, helleflynder i dönsku, Englendingar
tala um halibut og Þjóðverjar um Heilbut.
Flogaveikin var áður fyrr nefnd hin helga sýki, veikin helga eða sóttin
helga. Latneska heitið „morbus sacer“ er þekkt allt frá dögum Rómverja.
Ágúst H. Bjamason fjallaði um sýkina í bók sinni Saga mannsandans
(1:121) og gat þess að menn tryðu því að þeir sem hefðu flogaveiki gætu
farið á fund anda þegar þeir fengju flogin, svifið um heima og geima og
farið jafnt til himins og heljar til þess að afla sér vitneskju.
Vatn gat verið heilagt eins og segir í Eddu Snorra Sturlusonar (1907:
31