Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Blaðsíða 123

þetta.53 Magnús Stefánsson hefur t.d. vakið athygli á því að sagnorðið eiga
(sbr. „að eiga kirkju“) þurfi ekki að fela í sér eignarrétt og að orðið kirkju-
eigandi komi hvergi fyrir í íslenskum heimildum.64 Víst er að kirkjuyfirvöld
börðust eindregið gegn því að leikmenn gætu eignað sér kirkjur.
Svo virðist sem í elstu greinum kirkjuréttar sé viðurkennt að einstakar
kirkjur geti verið í einkaeigu.65 En reynt var að setja þessum eignarrétti
ýmsar skorður. í samþykkt áðurnefnds biskupaþings í Braga árið 610 var
biskupum t.d. bannað að vígja kirkjur sem reistar hefðu verið fyrir
„fégirndar sakir“ fremur en til heiðurs hinum heilögu.66 Enn eldri munu vera
þau fyrirmæli að leikmönnum væri óheimilt að greiða til sinnar eigin kirkju
eða annarrar eftir geðþótta þá tíund sem með réttu ætti að fara til þeirrar
kirkju þar sem predikaði væri og skírt og önnur sakramenti meðtekin.67
Ströng viðurlög voru við því að gefa eða selja kirkjur eða kirkjulén (bene-
ficia) og láta helga hluti úr kirkjum ganga kaupurn og sölum. Sá sem gerð-
ist sekur um slíkt afhæfi kallaði yfir sig fordæmingu.68
Þegar munkurinn Gratíanus frá Bologna var að taka saman lagasafnið
mikla Concordia discordantium canonum69 (Samræmt safn ósamstæðra
laga) einhvern tíma um 1140 velti hann því fyrir sér hver réttur kirkjustofn-
anda (og erfmgja hans) eiginlega væri með hliðsjón af þeim reglum og fyr-
irmælum héðan og þaðan sem um það efni giltu. Niðurstaða hans var þessi:
„Réttur kirkjustofnanda er að hafa umsjón með kirkju, gefa holl ráð og
útvega prest en hann hefur ekki rétt til að selja eða gefa kirkju eða fara með
hana sem sína eign.“70 Þegar þetta var ritað höfðu kirkjuyfirvöld blásið til
sóknar í þeim tilgangi að heimta kirkjur úr höndum leikmanna. Annað
kirkjuþingið í Lateranhöllinni í Róm 1139 markaði að þessu leyti tímamót
63 Sjá t.d. Andreas Heusler: Institutionen des Deutschen Privatrechts. 1. b. Leipzig 1885, s. 314-318. Absa-
lon Taranger gefur gott yfirlit um þennan ágreining í greininni „Om Eiendomsretten til de norske Præste-
gaarde." Norsk Retstidende. Ugeblad for Lovkyndighed, Statistik og Stats0konomi 22-28 (1896), s. 337-
354.
64 Magnús Stefánsson: Staðir og staðamál, s. 204-206 (sjá 37. nmgr.). Kirkjueignanefnd hafði einnig fyrirvara
um eignarrétt bænda að kirkjum (sbr. Álitsgerð kirkjueignanefndar. Fyrri hluti. [Reykjavíkj 1984, s. 11).
65 Sjá t.d. Corpus luris Canonici 1, d. 779 (C.LVI.) („Quidam autem laici, qui uel in propriis, uel in bene-
ftciis suas habent basilicas ... “).
66 „... pro quaestu cupiditatis aedificat ... .“ Mörgum öldum síðar var þessi sama hugsun orðuð þannig í
kristinrétti Áma biskups Þorlákssonar í Skálholti (1275): „Guði skal hver maður kirkju gera en eigi
sjálfum sér til afla eða nokkurra forræða“ (Norges gamle love indtil 1387. 5. b. Christiania 1895, s. 23).
67 Corpus Iuris Canonici 1, d. 779 (C.LVL); sbr. d. 418 (C.XIV.).
68 Corpus Iuris Canonici 1, d. 412 (C.II.), d. 413-415 (C.VIII.), d. 416-417 (C.X.). Corpus Iuris Canonici.
2. b. Útg. Aemilius Friedberg. Leipzig 1881, d. 513 (Cap. V.). Sams konar ákvæði er einnig að ftnna í
kristinna Iaga þætti Grágásar (sbr. Grágás 1992, s. 12).
69 „Samhljóðan hinna ósamhljóða reglna" (sbr. Sigurður Líndal: „Um þekkingu fslendinga á rómverskum
og kanónískum rétti frá 12. öld til miðrar 16. aldar.“ Úlfljótur 1997. Afmælisrit. 1. tbl„ s. 247).
70 Corpus luris Canonici 1, d. 809 (C.XXX.).
121