Þjóðmál - 01.09.2009, Side 46

44 Þjóðmál HAUST 2009
en haldið sig að mestu við siðfræði og
heimspeki menntunar .
*
Í Justifying Emotions: Pride and Jealousy,
sem út kom árið 2002, fjallar Kristján um
geðshræringar . Umfjöllun hans byggist á
kenningu sem á ensku eru kölluð the cogn­
itive model of emotions og mætti kalla vits­
munakenningu um geðshræringar á íslensku .6
Samkvæmt henni eru geðshræringar eins
og reiði, þakklæti, afbrýðisemi og samúð
ekki aðgreindar frá vitsmunum manna,
skoðunum og hugsunum heldur samofnar
þeim . Raunar fela geðshræringar ævinlega
í sér einhvers konar skoðun, hugsun eða
viðhorf . Það er til dæmis engin leið að vera
þakklátur manni nema hafa þá skoðun eða
hugsa þá hugsun að hann hafi gert eitthvað
gott og varla get ég verið afbrýðisamur nema
álíta að öðrum manni sé veitt eitthvað sem
mér sjálfum ber eða á skilið að fá .
Með þessari kenningu er því ekki hafnað
að geðshræringar séu meira en einberar
skoðanir eða hugsanir . Þær fela að jafnaði
líka í sér tilfinningu og löngun eða hneigð
til að breyta með tilteknum hætti . Þakkæti
fylgir til dæmis löngun eða hneigð til að
umbuna þeim sem þakklætið beinist að .
Hér hef ég reynt að skýra í örstuttu máli
þann fræðilega bakgrunn sem Kristján
byggir á í Justifying Emotions . Rökfærslan
í bókinni snýst um að verja geðshræringar
sem oft eru taldar neikvæðar, eins og
afbrýðisemi, gegn ásökunum um að þær séu
siðferðilega ámælisverðar, óskynsamlegar
eða eitthvað þaðan af verra .
Vissulega geta geðshræringar verið
óskynsamlegar og gengið út í alls konar
öfgar og þetta hefur fengið suma til að álíta
að best sé að útrýma öllum „neikvæðum“
6 Kristján notar þetta orðalag í áðurnefndri grein sinni um
geðshræringar í ritgerðasafninu Af tvennu illu .
geðshræringum eins og t .d . reiði og
afbrýðisemi .
En á reiði ekki stundum rétt á sér? Er sá
sem ekki finnur til neinnar reiði þegar hann
sér lítilmagna misþyrmt, eða saklausan
hafðan fyrir rangri sök, ekki mannleysa
og gauð? Er ekki réttara að álasa slíkum
manni fyrir skapleysi en hrósa honum fyrir
skapstillingu?
Ef einhver reiðist í hæfilegum mæli og
undir kringumstæðum þar sem reiði á við,
þá er reiðin ekki ámælisverð heldur hluti
af því að vera heill og sannur maður . Sama
telur Kristján að eigi við um afbrýðisemi .
Láti maður allt yfir sig ganga og finni hann
ekki til neinnar afbrýðisemi þótt annar fái
til dæmis hrós sem honum ber, þá vantar
eitthvað á að hann hafi þá sjálfsvirðingu
sem þarf til að bera höfuðið hátt og lifa sem
jafningi annarra .
Kenning Kristjáns í Justifying Emotions
dregur um margt dám af Siðfræði Níkomakk­
osar eftir Aristóteles enda er sú gamla bók
enn höfuðrit í heimspekilegri siðfræði og
hafa áhrif hennar mjög farið vaxandi upp
á síðkastið .
Skrif Kristjáns um siðfræði eru hluti af
þróun innan siðfræði undanfarinna ára
þar sem menn leita í auknum mæli til
Aristótelesar og taka það upp frá honum að
skoða siðferði sem afleiðingu af mannlegu
eðli fremur en sem kröfur um að fólk lifi
öðru vísi en því er náttúrulegt . Í samræmi við
þetta eru viðhorf Kristjáns til siðferðilegra
álitamála afar jarðbundin og hann gengur
jafnvel nokkuð lengra en flestir fylgismenn
Aristótelesar á seinni tímum í því að tengja
heimspekilega siðfræði við raunveruleika
mannlífsins, því hann hikar ekki við að nýta
niðurstöður nýlegra rannsókna í sálfræði og
félagsvísindum til að rökstyðja niðurstöður
um siðferðileg efni .
Þriðja bókin sem Kristján sendi frá sér
á ensku heitir Justice and Desert­Based