Orð og tunga - 01.06.1988, Qupperneq 123

Jón Aðalsteinn Jónsson: Alexander Jóhannesson og Orðabók Háskólans 111
ætlaði að semja og hafði fengið styrk til. Bendir hann á, að það fyrirtæki hafi
hlotið
að mishepnast af þeirri ástæðu, að hversu mikla hæfileika sem hann
hefði haft til þessarar starfsemi, var óhugsandi, að einn maður gæti
leyst slíkt risastarf af höndum.
Eins og alkunna er, hlaut þessi tilraun Jóns Ólafssonar óblíðar viðtökur. Ekki
varð heldur framhald á þeim tveimur heftum, sem út komu, enda féll Jón frá
litlu síðar.
Þeir, sem þekktu Alexander, vita, að hann skorti hvorki stórhug né áræði í
hverju því máli, sem hann tók að sér. Segja má, að þetta hafi komið berlega
fram í þeirri fyrstu ritsmíð, sem hann birti um samningu íslenskrar orðabókar.
Um það bera eftirfarandi ummæli glöggt vitni:
Fæstum mun enn ljóst, hversu þessari orðabókarstarfsemi eigi að
haga, en hins munu flestir æskja, að orðabók þessi verði vísinda-
leg, samin af fróðum mönnum í íslenzkri tungu og að vér eignumst
íslenzka orðabók, er sé þjóð vorri og menningu til sóma.
Og hann heldur enn áfram og segir: „Fæstum mun vera ljóst, hvílíkt jöt-
unstarf er verið að leggja út í, ef orðabók þessi á að koma að tilætluðum notum.“
Hér tekur hann dæmi um orðabókargerð með Dönum, Þjóðverjum og Englend-
ingum og sýnir með tölum, hversu lengi hún hefur staðið og þó með margföldum
vinnukrafti. Jafnframt sýnir hann með nokkrum dæmum, hversu víðtækt orða-
bókarverk þarf að vera og nákvæmt til þess að koma að fullum notum. Hann
bendir á, að íslensk tunga sé tiltölulega mjög orðmörg, og segir, að eflaust megi
gera ráð fyrir, að í málinu séu til um 100-200 þúsund orð. I ljósi þessa segir
hann, að óhætt sé að svara þeirri spurningu neitandi, að þetta orðabókarverk
verði leyst af hendi af þremur mönnum „á fyrirsjáanlegum tíma, ef öllum þeim
skilyrðum verður fullnægt, er gera þarf“. Þá bendir hann á, að íslensk vísindi
og íslenskar bókmenntir geti ekki beðið í 50 ár eða lengur eftir því, Eið lokið verði
við orðabókina. í framhaldi af því segir hann svo: „Má einnig furðu gegna, að
lagt hafi verið út í þetta stórfyrirtæki án þess að ráðgEist hafi verið um, hversu
verkið skuli unnið.“ Kemur fram hjá Alexander, að hann telur varhugavert „að
byrja á því að orðtaka ýms íslenzk rit áður en aðalgrundvöllurinn yrði lagður“.
Hér kemur svo fyrst fram sú hugmynd, sem síðar átti eftir að verða undirstaða
þeirrar orðabókar, sem enn er verið að vinna að. Um það farast Alexander svo
orð í grein sinni árið 1919:
Orðabókin mun eiga að vera yfir gamla og nýja málið, en væri ekki
réttara að takmarka sviðið nánar og láta orðabókina ná aðeins yfir
nýja málið í líkingu við orðabækur þeirra Grimms og Murrays og
byrja á þeim ritum, er fyrst eru prentuð á íslenzka tungu [leturbr.
hér], en láta semja um leið sérstaka orðabók yfir miðEildahandritin?
Hér víkur Alexander einmitt að því, að eðlilegast sé að hefja orðabókarverkið
með prentöld hér á landi, enda sé þá einhvern tíma von til, að lokið verði við