Orð og tunga - 01.06.1988, Page 141

Jón Hilmar Jónsson: Sagnorðagreining Orðabókar Hdskólan3
129
Orðabókartextinn sem birtur er bér á eftir einkennist af því að hlutur notk-
unardæma og heimildarbundinna umsagna er annar og meiri en almennt tíðkast
í orðabókum. Venjan er sú að slíkt efni birtist fyrst og fremst sem stuðningsefni
á baksviði orðlýsingarinnar þar sem fjölmörgum notkunarafbrigðum eru gerð skil
án þess að vísað sé til dæma um málnotkun. Hér eru notkunardæmin og um-
sagnirnar lagðar til grundvallar lýsingunni í heild, og hvert og eitt afbrigði fæst
staðfest af vitnisburði heimildar. Þar með fæst sú yfirsýn um málnotkunina sem
ritstjóranum er nauðsynleg til að afmarka umfang stofntextans. Að því er tekur
til gagnasafnsins í heild eða orðabókarstofnsins er ákvörðun um dæmaúrval og
meðferð dæmanna á valdi þeirra sem þar leita fanga hverju sinni og á að geta
þjónað þeim markmiðum sem uppi eru í einstökum tilvikum.
Þegar leitað er dæma og umsagna um athyglisverða notkun sagnorða í söfnum
Orðabókarinnar hlýtur þau fyrst og fremst að vera að finna undir sagnorðunum
sjálfum. Ein tegund notkunar hefur þó sérstöðu í þessu sambandi, en það er
notkun sagnorða í föstum orðasamböndum. Þar er jafnan um annað (eða önnur)
orð að ræða sem ástæða er til að tengja orðasambandið við og því líkur á að finna
megi dæmi um sagnorð í slíkum samböndum undir öðrum orðumí saininu. Þegar
að er gáð kemur í ljós að veruleg brögð eru að því að dæmi um orðasambönd með
sagnorðum komi fram undir orði af öðrum orðflokki og nánast tilviljunarkennt
hverjar dæmaheimturnar eru undir sagnorðinu. Af þessum sökum er nauðsynlegt
að leita dæma af þessu tagi undir þeim orðum sem til greina kemur að tengja
orðasambandið við. Sú stefna er tekin að gera orðasamböndum sem rækilegust
skil í lýsingu sagnorðanna þar sem lýsing annarra orðflokka er ekki í augsýn.
Lesendur mega því gera ráð fyrir að við lýsingu orðasambanda sé tekið tillit til
allra tiltækra dæma. Að þessu leyti er meðferð fastra orðasambanda samræmdari
en tíðkast hefur í orðabókum og lýsing þeirra meir tengd við sagnorð en menn
eiga að venjast.
4 Greiningarferlið
Til að greina sem skýrast á milli efnisþátta í dæmunum er greiningunni skipt
í aðgreinda þætti eða greiningarsvið. Vegna eðlismunar á efni safnanna koma
einstök svið misjafnlega mikið við sögu eftir því hvort um Ritmálssafnið eða
sérsöfnin er að ræða. Miðað við Ritmálssafnið er röð sviðanna ákvörðuð með það
fyrir augum að greiningin skiptist í áfanga þar sem byrjað er á undirstöðuatriðum
og haldið áfram í átt til fullnaðargreiningar. Gildi slíkrar áfangaskiptingar er
margþætt:
• Með hverjum nýjum áfanga bætast við upplýsingar sem hægt er að nýta
við efnisröðun og greiningu næstu áfanga.
• Hver ný greiningarlota skilar yfirferð (og þar með leiðréttingum) á fyrri
greiningu og stuðlar að því að fullnaðargreining verði í samræmi við grein-
ingarreglur.
• Margs konar upplýsingar eru gerðar aðgengilegar á fyrri stigum greining-
arinnar.