Orð og tunga - 01.06.1988, Qupperneq 147

Jón Hilmar Jónsson: Sagnorðagreining Orðabókar Háskólans
135
4.5 Fimmti áfangi: Úrskurður um orðabókargildi
Að lokinni greiningu og gerð millivísana eru einstök dæmi metin með tilliti til
þess hvort ætlunin sé að birta þau í orðabókartextanum og skorið úr um gildi
þeirra að því leyti. Þannig er auðvelt að stýra umfangi orðabókartextans og
takmarka eða auka fjölda flokkunarafbrigða og dæma eftir því sem henta þykir
hverju sinni. Úrskurðað er um orðabókargildi í því sviði sem á skjámyndunum
ber heitið GILDI.
5 Gerð orðabókartextans (stofntexta)
Hugmyndin með því að greina einkenni dæma og umsagna sem mest í sundur
og skipa þeim í aðgreind svið byggist mjög á því að með því móti gefst færi á
breytilegu umfangi og efnisskipan þess orðabókartexta sem ætlunin er að sækja
til greiningarinnar. Sveigjanleiki í því efni er mikilvægur með það í huga að
dæmasafnið geti nýst sem stofn í mismunandi gerðir orðabóka. Þar að auki
skiptir miklu að hafa tiltölidega frjálsar hendur um efnisskipan á frumstigi orða-
bókargerðar og geta borið saman mismunandi valkosti áður en endanleg ákvörðun
er tekin um efnisskipan orðabókarinnar.
Eins og áður er vikið að er eitt markmiðið með greiningunni það að skila til-
tekinni gerð orðabókartexta þax sem fram koma fyllstu not af efniviði og greining-
arþáttum miðað við orðabókarlegt samhengi. Þessari textagerð er hér valið heitið
siofntexti til ábendingar um það að af henni megi leiða aðrar textagerðir með
aukinni takmörkun á einstökum þáttum, auk þess sem breytt tilhögun á skipan
greiningarþáttanna gefur færi á annars konar afbrigðum. Um þessa möguleika
verður ekki fjallað nánar, heldur lögð áhersla á að gera grein fyrir stofntext-
anum og færa rök fyrir þeim ákvörðunum sem hggja til grundvallar gerð hans
og efnisskipan.
5.1 Lýsing sótt til notkunarheimilda
Það er meginstyrkur vandaðra orðabóka sem ætlað er að hafa heimildargildi
um notkun orðaforðans að reisa orðalýsingar sínar á raunsönnum dæmum og
traustum umsögnum um notkun orðanna og birta slíkt efni eftir því sem tök
eru á og rúm leyfir. Til skamms tíma naut þetta sjónarmið raunar einkum
viðurkenningar að því er varðaði sögulegar orðabækur þar sem áhersla er lögð á að
sýna framvinduna í þróun orðaforðans og miklu þykir skipta að komast sem næst
réttri aldursákvörðun á sögulegum breytingum á merkingu eða formgerð orðanna.
Hlutur notkunardæma hefur hins vegar lengst af ekki verið talinn eins veigamikill
við samtímalega lýsingu orðanna þar sem óhætt væri að ganga út frá ýmsum
einkennum sem gefnum vegna málþekkingar lesandans. Að undanförnu hefur
þess sjónarmiðs þó gætt æ meir að samtímaleg lýsing orðaforðans í orðabók skuh
einnig studd dæmum um notkun orðanna því að með því einu móti sé tryggt að
orðalýsingin eigi sér hlutlæga og áþreifanlega viðmiðun og nái að birta raunsanna
mynd af notkun orðsins í mállegu samhengi (sjá m.a. Fox 1987). Vaxandi áhersla
og skilningur á gildi notkunardæma í orðabókum helst vafalaust að miklu leyti í
Orð og tunga 1 10