Orð og tunga - 01.06.1988, Qupperneq 150

138
Orð og tunga
5.2.2 Formgerð andspænis merkingu
Þegar lýsing sagnorða í íslenskum orðabókum er athuguð kemur fram að flokkun
og efnisskipan markast einkum af tveimur þáttum, annars vegar af merkingu,
hins vegar af formgerð. I heild er merkingarþátturinn sýnu meira áberandi þótt
misjafnt sé eftir sögnum liversu mjög formgerðarlegra sjónarmiða gætir í lýsing-
unni. I fyrsta lagi er um að ræða beinar merkingarlýsingar, þ.e. skilgreiningar
á einstökum merkingum orðaima. I öðru lagi er um að ræða auðkennið yfir-
fœrð merking sem oftast kemur fram sem samnefnari ýmissa merkingarafbrigða
sem ekki fá sjálfstæða merkingarlýsingu í sérstökum greiningarlið. I þriðja lagi
getur yfirskrift greiningarliðar verið fólgin í umsögn um merkingarleg einkenni
af einhverju tagi eða þá vísun sem notkun orðsins í greiningarliðnum er bundin.
Samfara merkingarlýsingunni koma fram ýmis formgerðarleg atriði sem notuð
eru til flokkunar eða auðkenningar. Helstu atriði af því tagi eru þessi:
• aðgreining germyndar og miðmyndar
• aðgreining áhrifssagnar og áhrifslausrar sagnar (og þar með fallstjórn)
• aðgreining persónulegrar og ópersónulegrar notkunar
• lýsingarhættir (að svo miklu leyti sem þeir teljast sjálfstæðir gagnvart per-
sónuháttanotkun sagnarinnar)
• sagnarsambönd með fylgiliðum (þ.e. föst sambönd þar sem sögnin tekur
með sér atviksorð (ögn) eða forsetningarlið) raðað í innbyrðis stafrófsröð.
Þar að auki eru einstakar merkingarskýringar oft skilyrtar af formi. Þar er um
að ræða föst orðasambönd af ýmsu tagi, þ.á m. orðtök. Sérstaða slíkra sambanda
er oft látin koma fram í því að þeim er steypt saman í greiningarlið og fengin
fyrirsögn sem vísar til sameiginlegra einkenna (t.d. „ýmis föst orðasambönd“).
Segja má að sú hefð gildi í almennum orðabókum að láta efnisskipan í lýsingu
sagnorða ráðast að mestu af merkingarlegum atriðum. Formgerðarlegir þættir
koma miklu minna við sögu og eru auk þess gjarna lítt sýnilegir þótt merkingar-
leg sundurgreining geti reynst hvíla á þeim þegar grannt er skoðað.5 Fátítt er að
formgerðarþátturinn hafi beinlínis yfirhöndina. Athyglisvert dæmi slíkrar orða-
lýsingar ásamt greinargerð kemur þó fram hjá Bergenholtz og Mugdan (1984)
og hjá Mugdan (1985), sjá enn fremur Carstensen (1985).
5.2.3 Meðferð formgerðarþátta í Orðabók Blöndals
Til þess að átta sig betur á meðferð formgerðarþátta í sagnorðalýsingu íslenskra
orðabóka og þeirri hefð sem þar liefur mótast er forvitnilegt að athuga stöðu
helstu formgerðarþátta í Orðabók Blöndals.6 Hér er einkum staðnæmst við fyr-
irferðarmestu sagnorðin í bókinni þar sem formgerðarleg greining er látin gegna
5Um samspil merkingar og formgerðar og mismunandi framsetningu á lýsingu sagnorða í
orðabókum skal vísað til Atkins, Kegl og Levin (1988).
6Orðabók Sigfúsar Blöndals er tekin fyrir sérstaklega í þessu sambandi þar sem þar er mótuð
sú hefð sem síðan hefur verið ráðandi og kemur skýrt fram i Orðabók Menningarsjóðs fjórum
áratugum síðar (sjá Jón Hilmar Jónsson 1985).