Orð og tunga - 01.06.1988, Page 153

Jón Hilmar Jónsson: SagnoTÖagreining Orðabókar Háskólans
141
Hér er valin sú leið að láta formgerðarlega þætti marka umgjörð lýsingar-
innar og skipa merkingarlýsingunni þar undir. Slík skipan helst í hendur við
eðlilegustu áfangaskiptingu í greiningu dæmanna þar sem merkingarlýsingin er
lokastigið og styðst við undanfarandi formgerðargreiningu. En fleiri ástæður
liggja til grundvallar þessu fyrirkomulagi:
• Almenn umsögn um formgerð í inngangi eða „haus“ sagnaxinnar er ófull-
nægjandi með tilliti til fjölbreytilegs notkunarmynsturs sagna og á því verr
við því meira hlutverki sem notkunardæmi gegna í lýsingunni.
• Formgerðarþættirnir vísa til sameiginlegra einkenna margra sagna. Þannig
mynda þeir ákjósanlegan flokkunarramma. Merkingarþættirnir einskorð-
ast fremur við hverja sögn fyrir sig.
• Formgerðarlegur rammi um lýsinguna er til þess fallinn að auðvelda leit
að einstökum atriðum; erfiðara er að henda reiður á merkingarlýsingum
fyrirfram eða leita eftir þeim.
• Formgerð skilyrðir merkingu í verulegum mæli, ekki aðeins í föstum orða-
samböndum, heldur einnig að því er varðar þætti eins og aðgreiningu ger-
myndar og miðmyndar, einkenni frumlags og andlags o.fl.
• Merkingarlýsingcir verða hnitmiðaðri þegar ákveðin formgerð er lögð til
grundvallar hverju sinni.
• Merkingarlýsingar eru í ríkum mæli huglægs eðlis og eru því viðkvæmar
fyrir ósamræmi (sérstaklega þegar margir eiga hlut að lýsingunni); ósam-
ræmið verður því alvarlegra því ofar sem merkingarþættinum er skipað í
lýsingunni.
• Þegar ætlunin er að ákvarða stöðu hvers notkunardæmis jafnt með tilliti
til merkingar og formgerðax eins og hér er gert verður ekki hjá því komist
að í undirskipaða þættinum gæti nokkurra endurtekninga. Ef formgerðar-
þátturinn væri undirskipaður myndu slíkar endurtekningax torvelda mjög
alla yfirsýn um formgerð sagnarinnax.
Þótt fyrir liggi að formgerð skuli yfirskipuð merkingu er ekki þar með sagt að
efnisskipanin liggi í augum uppi. Ákveða þarf hverjir formgerðaxþættirnir eiga að
vera og hver skuli vera skipan þeirra innbyrðis. Skipan þeirra formgerðarþátta
sem eru yfirskipaðir almennri merkingargreiningu er í meginatriðum þessi:7
• Fremsta flokkunaxsviðið er mynd. Þax eru aðgreindir eftirfarandi þættir
(birtast í textanum í þeirri röð sem hér greinir): germynd (persónuhættir,
svo og lýsingarhættir sem rekjanlegir eru til þeirra), miðmynd og sjálf-
stæðir lýsingarhcettir (lh.þt. og lh.nt.). 011 frekari aðgreining á fyrst og
fremst við germynd og miðmynd.
7Skipanin miðast við sagnir með venjulegri setningargerð; ýmsar hjálparsagnir hafa form-
gerðarlega sérstoðu sem fram kemur í lýsingu þeirra.