Orð og tunga - 01.06.1988, Síða 202

190
Orð og tunga
4 Letur
4.1 Rastar og svartir deplar
TgJC getur brotið um texta fyrir margs konar prentvélar. Allar eiga þær þó
sameiginlegt að vera rastavélar, vélar sem prenta letur með því að sverta depla
á blaði. Þróun rastavéla er tiltölulega ný í prent- og tölvuiðnaði. Áður fyrr var
prentað mál sett í blý, fyrst um nokkurra alda skeið í lausaletri en síðar með
öðrum aðferðum.
I blýsetningu var alltaf um að ræðabeila mótaða stafi á stíl. Sama gilti einnig
um ljóssetningarvélar, þar voru útlínur stafa varðveittar á „master“ sem hægt
var að stækka eða minnka að vild með því að hagræða linsum vélarinnar (Seybold
1984). Það er reyndar mat sumra (og er Knuth í þeim hópi) að með ljóssetning-
arvélum hafi verið stigið skref aftur á bak. I lausaletri þurfti að teikna stafi fyrir
sérhverja punktastærð leturs og leturteiknarar gættu þess að hafa breytilegar
stafmyndir fyrir ólíkar leturstærðir. Því minna sem leturmál stafa varð þeim
mun breiðari voru t.d. línur stafanna. Þetta má glögglega sjá ef borin eru saman
letursýni t.d. 5 og 10 punkta leturs þar sem búið er að stækka fyrrnefnda
letrið í 10 punkta. Kemur þá mismimur letranna greinilega í Ijós.
I ljóssetningu opnaðist sá möguleiki að nota sömu stafmyndina og stækka
hana og minnka að vild. Leturteiknun er ákaflega tímafrek og kostnaðarsöm og
framleiðendur ljóssetningarvéla sáu sér hér leik á borði til að lækka kostnaðinn
við vélarnar með því að bjóða eina stafmynd fyrir hvern staf frekar en margar.
Þar með var leturteiknuruni nauðugur sá kostur að teikna stafi fyrir einhverja
millistærð leturs sem þyldi bæði stækkun og smækkun. Vart þarf að fjölyrða
um að slíkur kostur er verri en hinn þar sem letur er teiknað fyrir hverja stærð
sérstaklega.
En hvað sem þessu líður eiga lausaletur og ljóssetningarletur það þó sameig-
inlegt að stafmyndir eru ætíð heilar.
Rastavélar eru annars eðlis því í þeim er letur gert með því að sverta depla
á rasta, en rasti er nokkurs konar teiknimöskvi. Rastaletur er reyndar ekki nýtt
af nálinni því það er nákvæmlega það letur sem öldum saman hefur verið notað
í krosssaumi og til eru leturbækur fyrir krosssaum. Á mynd 5 er sýnishorn af
rastaletri.
Rastaprentarar hafa mismunandi upplausn en með upplausn er átt við hve
fíngerður teiknimöskvinn er sem stafir eru dregnir á. Því fingerðari sem hann er
þeim mun meiri möguleikar eru á að halda til haga sérkennum stafa. Ef upplausn
er lítil verður bjögun í stöfum, fínni drættir stafanna hverfa (Rubinstein 1988).
Mynd 5: Staflr teiknaðir á rasta.