Orð og tunga - 01.06.2008, Blaðsíða 44

34
Orð og tunga
2.3 Tegundarleg aðgreining
Orðabækur má flokka á ýmsa vegu eftir því hlutverki sem þeim er
einkum ætlað að gegna. Að vísu er oft misbrestur á að hlutverkinu
sé nægilega vel lýst af hálfu ritstjóra eða orðabókarhöfundar, og hafa
verður í huga að í kynningu á orðabók sem söluvöru gætir tilhneig-
ingar til að ætla henni meira og víðtækara hlutverk en hún stendur
undir í raun. Á hinn bóginn getur þótt ástæða til að leggja áherslu á
sérstöðu nýrrar orðabókar, vekja athygli á nýju hlutverki og koma til
móts við nýjar notkunarþarfir. Við fræðilegt mat á orðabókum er mjög
litið til þess hversu vel hlutverkið er skilgreint og hvort orðabókin nær
að skila því á fullnægjandi hátt. Með hliðsjón af því er eðlilegt að var-
lega sé farið við að hreyfa fastmótuð tegundamörk og traustara þyki
að leita viðurkenndra fyrirmynda.
Tegundarleg aðgreining orðabóka hefur eðlilega tekið mið af orða-
bókum í prentuðum búningi. Þær skorður sem þeim eru settar um
efnisskipan og sjónarhorn við orðabókarlýsinguna hafa verið ráðandi
þættir í þessu sambandi. Það gildir ekki síst um þann grundvallar-
mun sem gerður er á segðarskipuðum (e. semasiological) og inntaks-
skipuðum (e. onomasiological) orðabókum (sjá Hausmann 1989, sbr.
einnig Sterkenburg 2003). í segðarskipuðum orðabókum er litið á
flettiorðin og skipan þeirra frá hinni formlegu hlið orðsins, burtséð frá
því hversu margbrotin merking þar er á ferðinni. íslensk orðabók er skýr
fulltrúi þessarar tegundar meðal íslenskra orðabóka. í inntaksskipuð-
um orðabókum fela flettiorðin í sér vísun til (tiltekinnar) merkingar,
þar sem þau sameina gjama merkingarlega samstætt orðafar, eins og
m.a. kemur fram í samheitaorðabókum.
Með tilliti til þessarar aðgreiningar hefur greinargerð orðabóka
um merkingarlegan breytileika einstakra orða ekki átt greiða sam-
leið með lýsingu á merkingarskyldu orðafari. Segðarskipaðar orða-
bækur eru mun fyrirferðarmeiri, hvort sem litið er til fjölda þeirra,
stærðar og efnismagns eða hlutdeildar á orðabókamarkaði. Hin
stóru orðabókarverk um einstakar þjóðtungur eru skýrustu og
áhrifamestu merkisberar þessarar orðabókartegundar. Staða irtn-
taksskipaðra orðabóka hefur löngum verið mun veikari og óljósari
og þær hafa ekki gert tilkall þess að gegna undirstöðuhlutverki
við lýsingu á orðaforða einstakra hmgumála. Efniviður þeirra hef-
ur heldur ekki birst notendum á jafn skýran og áhrifamikinn hátt og
efniviður margra orðabóka af hinni gerðinni, þar sem umfangsmik-