Orð og tunga - 01.06.2008, Síða 84

74
Orð og tunga
Þegar svo er komið að lokum að fleirtölumyndin klömbrur hefir
laðað fram eintölumyndina klambra, er komið til sögunnar nýtt kven-
kynsorð með veika beygingu og fleiri merkingar en nú hafa verið
nefndar. Um það verður fjallað sérstaklega í 4. kafla. Eftir sem áð-
ur er fleirtöluorðið klömbrur notað um klemmitengur. Fá dæmi er þó
að finna um þá merkingu (utan orðabóka) eftir 1800 en þeim mim
algengara á 19. öld að klömbrur sé notað í óeiginlegri merkingu um
klípu, ógöngur og vandræði.20 Þessi þróun er samfara því, að gömlu
klambrirnar voru smám saman að víkja fyrir betri töngum og tækj-
um. Sigurður Vigfússon fornfræðingur segir (1881:72) að „klömbrur"
hafi verið algengar hér á landi „svo sem fyrir mannsaldri" (þ.e. um
1850) og segist sjálfur hafa notað klömbrur í ungdæmi sínu, „bæði til
að sverfa í skónálar og fleira", því að hann átti ekki skrúfstykki þá.21
3.2 klömbrur í samsetningum
3.2.1 í viðlið
Allar samsetningar sem fundist hafa með -klömbrur að síðari lið, sýna
að aðalmerking þessa orðs hefir verið 'klemma, fasthelda': skrújklömbr-
ur (1685), tréklömbrur (1773), ísklömbrur (1791), handklömbrur (1846?),
skrúfuklömbrur (1852), járnklömbrur (1920).22 Alls staðar er nefnifallið
-klömbrur, en engin dæmi hafa fundist um -klambrar né -klambrir.
Um hvert þessara samsettu orða er aðeins ein tiltæk heimild nema
um ísklömbrur. Um það eru þrjú dæmi, hið elsta í þolfalli, hin í þágu-
falli. í þessu orði er merkingarlegur tvískinnungur. Annars vegar er
það notað sem líkingamál um þær klemmitengur sem ísinn er, þegar
hann læsir sig um skip og báta og hvað eina, hins vegar um ísjaka.
20Þetta endurspeglast í Supplementum Jóns Þorkelssonar (1890-1894) og orðabók
Blöndals (1920-1924) sem eru mjög samhljóða um orðið klömbrur.
21Sigurður var fæddur 1828. Sjá einnig Kristján Eldjárn 1953:154. - Þetta má einnig
ráða af aldri ýmissa heita sem notuð voru um slík áhöld. Áður var minnst á orðið
skrúfklömbrur sem kemur tvisvar fyrir í handritum frá 1685, og skrúfuklömbrur eru
nefndar í þýðingu Magnúsar Grímssonar á Eðlisfræði Fischers 1852. Orðið skrúfstykki
kemur fyrst fyrir undir lok 18. aldar. Frá miðbiki 19. aldar má finna orðin fílkló (d.
filklo), handklömbrur og handskrúfstykki, og orðið skrúfhelda sést á prenti í byrjun 20.
aldar. Auk þessa má nefna handkló 'lítið skrúfstykki', og jámklömbrur 'Skruestikke' er
að finna í Bl.
22Ártöl í svigum sýna aldur (elsta) dæmis skv. OH. - Dæmið um tréklömbrur, sem
OH hefir fengið úr Þjóðskjalasafni, er í þágufalli, svo að nf. tréklambrir er auðvitað
hugsanlegt, en verður að teljast ósennilegra.