Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2017, Page 125

124
dulræn og Helgi teflir hinni nýju sýn opinskátt gegn bábilju þeirra strauma
innan sálfræði sem gera ráð fyrir dulvitund: „Náttúrlega var þetta athvarf
fáfræðinnar, sem menn hafa kallað undirvitund, við hendina þessu til skýr-
ingar. Það hefði mátt telja sér trú um, að það væri skýring, ef sagt væri,
að orðunum hefði skotið upp úr undirvitundinni“ (452). Slíkar skýringar
falla þó ekki að heimsmynd hins þrautreynda tilraunamanns, sem leitar
þess í stað skýringa í vísindalegum skrifum um ósýnilegar bylgjur, geisla
og magnan. Kenningar af því tagi voru fyrirferðarmiklar í vísindaumræðu
þessa tíma og grundvölluðust á hugmyndinni um ljósvakann eða eterinn,
einskonar miðil sem bar eða leiddi ósýnilegar bylgjur – hvort sem um var
að ræða ljósbylgjur, rafbylgjur, hljóðbylgjur eða t.a.m. heilabylgjur, sem
víða voru til umræðu í alþýðlegum vísindaritum á mótum eðlisfræði og
sálarrannsókna. Í því samhengi nægir að benda á ritgerð um heilabylgjur
og þráðlaus boðskipti eftir James Knowles og skyldar kenningar rússneska
taugafræðingsins Naúms Kotik um „heilageislun“ og „útstreymi sáleðlis-
fræðilegrar orku“, en Helgi vitnar til skrifa þeirra beggja (139–140 og
290–291).37 Loks má hér nefna skrif breska eðlisfræðingsins og sálarrann-
129–130, hér bls. 129 (endurprentað í Ferðabók dr. Helga Pjeturss, ritstj. Vilhjálmur
Þ. Gíslason, Reykjavík: Bókfellsútgáfan, 1959, bls. 245–248). Í endurminningatexta
frá 1942 nefnir Helgi að á yngri árum hafi hann samhliða lestri á jarðfræðiritum lesið
„skáldsögu eftir Jules Verne um eyju sem sprakk í loft upp af eldgosi“, er megi rekja til
þess „breyskleika […] að jeg hafði gaman af skáldsögum“, þótt „fróðleiksfýsnin“ hafi
á endanum reynst „það sterk, að sá breyskleiki fekk ekki yfirhöndina“. Helgi Pjeturss,
Viðnýall, bls. 12. Helgi virðist hér vísa til skáldsögunnar L’Île mystérieuse (1875) eftir
Verne og hefur þá líkast til lesið söguna á erlendu máli, þar sem fyrsta íslenska þýð-
ingin, sem vitað er um, kom ekki út fyrr en 1916. Jules Verne, Dularfulla eyjan, [þýð.
ekki getið], Reykjavík: Prentsmiðjan Rún, 1916. Um samband afþreyingar hefða og
dulspekilegra strauma í samhengi íslenskra bókmennta, sjá nánar Bergljót S. Kristjáns-
dóttir, „„að segja frá […] ævintýrum“. Um leynilögreglusöguna, lestur, hugarkenn-
inguna og söguna „Ungfrú Harrington og ég““, hugraun. Nútímabókmenntir og hugræn
fræði, Reykjavík: Bókmennta- og listfræðastofnun, 2015, bls. 59–92.
37 Helgi vitnar til „gamallar ritgerðar eftir James Knowles um heilaöldur“ er hafi
verið endurútgefin í tímaritinu Nineteenth Century árið 1899 (139) og á þar að öll-
um líkindum við „The Hypothesis of Brain-Waves“, sem kom fyrst út í tímaritinu
Spectator 30. janúar 1869. Í skrifum breska Sálarrannsóknafélagsins (Society for
Psychical Research) er vísað til greinarinnar sem brautryðjandaverks í rannsóknum
á fjarhrifum eða telepatíu, sjá Roger Luckhurst, The Invention of Telepathy 1870–
1901, Oxford: Oxford University Press, 2002, 154. Í umfjöllun sinni um Kotik
vísar Helgi til þýskrar þýðingar á einu af lykilritum höfundarins, Die Emanation der
psychophysischen Energie (Útstreymi sáleðlisfræðilegrar orku) frá 1908, en rússneski
frumtextinn kom út 1904. Um skrif Kotiks, sjá Mikhail Agursky, „An Occult Source
of Socialist Realism. Gorky and Theories of Thought Transference“, The Occult
BenediKt HjaRtaRSon