Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2017, Page 132

131
afdráttarlausa höfnun Helga á hinu trúarlega má loks vitna í gagnrýni
jarðfræðingsins á hugmyndir um endurholdgun: „Þeir sem halda að hver
maður hafi lifað oft áður á jörðu hér, hafa ekki áttað sig nógu vel á því, sem
jarðfræðin kennir og dýrafræðin og enn önnur fræði“ (185). Líkast til eru
þær raddir vandfundnar innan vísindasamfélagsins sem ekki gætu samsinnt
þessari gagnrýni – hér er það hinn jarðbundni vísindamaður sem stígur
fram og hafnar endurholdgunarkenningunni, þótt vitaskuld opni hann um
leið fyrir möguleikann á að menn endurholdgist annars staðar en „á jörðu
hér“.57 Málsgreinin sýnir hvernig Helgi beitir mælskulist raunvísindanna í
gagnrýni sinni á trúarbrögðin, en á sama hátt sækir hann í dulrænar trúar-
hefðir í gagnrýni sinni á þröngsýna vísindahyggju samtímans. Hér má sjá
dæmi um hvernig dulspeki nútímans þrífst á „gagnkvæmri ögrun“ trúar-
legra hefða og vísindaþekkingar, sem byggist á díalektísku sambandi og
átökum vísindalegrar og trúarlegrar orðræðu.58
Á sama hátt og Nýall er hlaðinn af nýjum hugtökum sem rekja má til
sálarrannsókna og alþýðlegrar vísindaumræðu, á borð við heilabylgjur,
víxlmagnan eða taugageislun, vinnur ritið með hugtök sem eiga rætur í
trúarlegum hefðum.59 Þannig ræðir Helgi t.a.m. hina gnóstísku hugmynd
57 Gagnrýni af svipuðum toga má finna í umfjöllun Helga um getgátur stjörnu-
fræðingsins Percivals Lowell og annarra um líf á Mars. Dómur hans um slíkar
hugmyndir, sem náðu nokkurri fótfestu í alþýðlegri vísindaumræðu og afþrey-
ingarmenningu á tímabilinu, er afdráttarlaus: „Enga ástæðu get eg fundið til þess
að halda, að Mars byggi verur lengra komnar en mannkynið á jörðu hér, vitkaðri
og verkfærari. Mér virðast jafnvel ekki miklar líkur til, að þar hafi nokkurntíma
hugsandi verur átt heima. Að vísu er Mars eldri miklu en vor jörð, lífið hefði þar
haft lengri tíma til að þróast. En ástæður til að þrífast hafa verið svo miklu verri á
Mars en hér á jörðu, móðir sól svo miklu fjær“ (278–279). Af þessu dregur Helgi þá
röklegu ályktun að verurnar sem menn telji að búi á Mars hljóti að eiga heimkynni
í öðru sólkerfi. Svipuð afstaða kemur fram í fyrri umfjöllun Helga um þær sýnir
sem Swedenborg tengdi lífi á Júpíter. Helgi Pjeturss, „Á annari stjörnu“, Ingólfur,
22. nóvember 1914, bls. 184.
58 Andreas B. Kilcher, „Sjö þekkingarfræðilegar tilgátur um dulspeki“, bls. 183.
59 Nokkur hefð er fyrir því að telja sálarrannsóknir til þeirra dulspekihreyfinga sem
sækja í trúarlegar hefðir og láta að sér kveða í upphafi tuttugustu aldar. Áherslan á
vísindalegar aðferðir og höfnunin á trúarlegum skýringum greina sálarrannsókn-
irnar þó að mörgu leyti frá öðrum hreyfingum sem flokkaðar hafa verið undir
nútímadulspeki. Í umfjöllun sinni um margbrotið samband sálarrannsókna og
rannsókna á sviði eðlisfræði um aldamótin 1900 hefur Richard Noakes m.a. gengið
svo langt að kalla sálarrannsóknir sérstakan „kafla í sögu síðklassískrar eðlisfræði“.
Richard Noakes, „The „World of the infinitely Little“. Connecting Physical and
Psychical Realities Circa 1900“, Studies in History and Philosophy of Science 3/2008,
bls. 323–334, hér bls. 326.
„MAGNAN AF ANNARLEGU ViTi“