Skírnir - 01.04.2002, Síða 15

SKÍRNIR STOFNUN LÝÐVELDIS - NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS
9
Kom þar margt til. ísland var ekki fullvalda ríki og stjórnarskráin
gaf konungi víðtækt vald. Flokkaskipan í landinu var mjög á reiki
og oftast erfitt að greina einhuga meirihluta á þingi sem stæði að
baki ráðherra eða ráðherraefni. Islenskir stjórnmálamenn áttu
einnig eftir að læra leikreglur þingræðisins, t.d. að ekki væri við
hæfi að stjórnmálaflokkur tilnefndi þingmann utan flokksins sem
sitt ráðherraefni í samsteypuríkisstjórn.4 Konungur neitaði líka að
staðfesta frumvörp til laga sem Alþingi hafði samþykkt ef þau
fóru að hans mati út fyrir þann ramma sem löggjafarvaldi Alþing-
is voru sett með stjórnskipun danska ríkisins.
Árið 1918 urðu mikil umskipti í íslenskri stjórnskipun er
þjóðþingræði leysti konungsþingræðið af hólmi. Viðurkenning
danskra stjórnvalda á fullveldi Islands skipti þarna verulegu máli,
en ekki síður hitt að konungur umgekkst nú Alþingi Islendinga
með sama hætti og danska þingið - hafði hvorki afskipti af mynd-
un ríkisstjórna né beitti neitunarvaldi gagnvart samþykktum laga-
frumvörpum Alþingis. Nú var litið á löggjafarvaldið sem hið
æðsta vald sem þáði umboð sitt frá þjóðinni. Ráðherrar og ríkis-
stjórnir báru ábyrgð gagnvart þinginu.
Þjóðþingræði er augljóslega stjórnskipun annarrar tegundar en
konungsþingræði. En finna mætti önnur hugtök sem lýsa betur ís-
lenska stjórnkerfinu eftir 1918. Nær væri að nefna stjórnkerfið
„óheft þjóðþingræði“ eða einfaldlega „alvald Alþingis". Þetta al-
vald náði hámarki árið 1941 þegar Alþingi samþykkti með þings-
ályktun að fresta Alþingiskosningum vegna seinni heimsstyrjald-
arinnar um allt að fjögur ár. I landinu þróaðist pólitískt kerfi sem
byggðist á víðtækri og umfangsmikilli fyrirgreiðslu stjórnmála-
manna á Alþingi og í ríkisstjórn. Grunnurinn að þessu fyrir-
greiðslukerfi var að vísu lagður á valdatíma fyrsta íslenska ráð-
herrans, Hannesar Hafstein. I fyrri heimsstyrjöldinni komst síðan
allur inn- og útflutningur landsmanna undir forræði stjórnvalda.
4 Við myndun samsteypustjórnar árið 1917 tilnefndi þingflokkur Framsóknar-
flokksins fyrst utanflokksmanninn Benedikt Sveinsson sem ráðherra. Væntan-
legur forsætisráðherra, Jón Magnússon, gerði þingflokkinn afturreka með tillög-
una. „Sagði hann að Framsóknarmönnum bæri að velja ráðherra úr sínum eigin
flokki." Agnar Kl. Jónsson 1969: 156.