Skírnir - 01.04.2002, Page 18

SKÍRNIR
!2 SVANUR KRISTJANSSON
lýðveldis, og þingmenn kusu forseta íslands á Þingvöllum 17. júní
1944.
Forsetaþingræbi
Hinn 22. maí 1942 kaus Alþingi milliþinganefnd „til þess að gera
tillögur um breytingar á stjórnskipunarlögum ríkisins í samræmi
við yfirlýstan vilja Alþingis um, að lýðveldi verði stofnað á Is-
landi ...“9 Nefndin skilaði tillögum sínum vorið 1943. Þar var gert
ráð fyrir að Alþingi veldi forseta til fjögurra ára og hann færi með
löggjafarvald ásamt Alþingi. Lagafrumvarp sem Alþingi hafði
samþykkt þyrfti staðfestingu forseta; skrifaði hann ekki undir
yrði það eigi að síður að lögum, en leggja skyldi það undir atkvæði
þjóðarinnar. „Lögin falla úr gildi, ef samþykkis er synjað, en ella
halda þau gildi sínu“ segir í 26. grein stjórnarskrárinnar. Niður-
staða nefndarinnar varðandi valdsvið forsetans var einróma, en
fulltrúar Sósíalistaflokksins, Aki Jakobsson og Einar Olgeirsson,
lögðu til að hann yrði þjóðkjörinn í stað þess að vera kjörinn af
þinginu eins og meirihluti nefndarinnar lagði til.
Öll nefndin vildi að íslenski þjóðhöfðinginn hefði sambærileg
völd og konungur áður. En við hvað skyldi miðað? Samkvæmt
stjórnarskránni var konungi skipað ofar í stjórnskipuninni heldur
en hinu danska og íslenska löggjafarþingi. Samkvæmt lagabókstafn-
um tók lagafrumvarp ekki gildi ef konungur skrifaði ekki undir.
Staðfesti konungur ekki frumvarp áður en þing kom saman á ný
varð það ekki að lögum. I reynd hafði þjóðþingræðið þó betur en
konungsvaldið. Hefðin hafði mótað málin svo að konungur fór að
vilja þjóðarinnar eins og hann birtist í samþykktum þingsins.10
Nefndarmenn töldu augljóst að innlendur þjóðhöfðingi ætti
ekki að vera bundinn af sömu takmörkunum og konungur. Gera
yrði ráð fyrir að forseti lýðveldisins beitti þeim valdsheimildum
sem hann fengi í nýrri stjórnarskrá. Með því að forseti gæti með
neitun undirskriftar skotið lagafrumvörpum til þjóðarinnar yrði
hann í raun valdameiri en konungur hafði verið. Nefndin taldi
9 Alþingistíðindi A 1942: 548.
10 ÓÍafur Jóhannesson 1960: 298-99.