Skírnir - 01.04.2002, Side 26

20
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
fjórir Alþýðuflokksmenn, fjórir sósíalistar og einn oddamaður,
Hermann Guðmundsson sem var formaður Verkamannafélagsins
Hlífar í Hafnarfirði og bæjarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins. Her-
mann reyndist eiga meiri samleið með sósíalistum en Alþýðu-
flokksmönnum, enda höfðu sjálfstæðisverkamenn og sósíalistar
náð völdum í sameiningu í Hlíf skömmu áður.
Staða og reynsla Alþýðuflokksins var því ærið flókin í lok
fjórða áratugarins. Flokksfólk hafði fulla ástæðu til að líta jákvæð-
um augum á íslenska þingræðið. I raun og sann hafði friðsamleg
barátta og samvinnan við Framsóknarflokkinn skilað bæði
flokknum og verkafólki áþreifanlegum ávinningi. En blikur voru
á lofti. Leiðtogi flokksins í Reykjavík, Héðinn Valdimarsson,
hafði ásamt fylgismönnum gengið til samvinnu við kommúnista
og stofnað Sósíalistaflokkinn árið 1938. Héðinn hraktist reyndar
úr þeim flokki eftir skamma veru en hagur Alþýðuflokksins
vænkaðist ekki við það. Alþýðuflokkurinn sat í óvinsælli ríkis-
stjórn þriggja flokka undir forsæti Hermanns Jónassonar árin
1939-41. Sósíalistaflokkurinn var einn í stjórnarandstöðu og varð
samnefnari fyrir baráttu verkalýðsfélaganna gegn gerðardómslög-
um sem bönnuðu verkföll og kauphækkanir árið 1942. Þingræðis-
leiðin og ríkisstjórnarseta reyndist því blendin gæfa fyrir Alþýðu-
flokkinn. Möguleikar á samvinnu við Framsóknarflokkinn voru
enn fyrir hendi, en eftir kjördæmabreytinguna og haustkosning-
arnar árið 1942 voru flokkarnir tveir mjög fjarri því að hafa meiri-
hluta á Alþingi, höfðu aðeins 22 þingsæti samanlagt á móti 20
þingsætum Sjálfstæðisflokks og tíu sætum Sósíalistaflokks.
Viðræður fóru fram um myndun þriggja flokka vinstri stjórn-
ar undir forsæti Haraldar Guðmundssonar, þingmanns Alþýðu-
flokksins. Þær viðræður skiluðu hins vegar engum árangri og ekki
reyndist unnt að mynda meirihlutastjórn á Alþingi. Ríkisstjóri
skipaði þá utanþingsstjórnina. Alþýðuflokkurinn var í upphafi
mjög á móti þeirri ríkisstjórn, enda virtist flokkurinn vera í odda-
hlutverki við myndun ríkisstjórnar og geta brúað bilið milli Fram-
sóknarflokks og Sósíalistaflokks. Draumur forystumanna Al-
þýðuflokksins um að geta gegnt lykilhlutverki í ríkisstjórnar-
myndun þrátt fyrir mikið fylgistap varð að engu við þennan ráða-