Skírnir - 01.04.2002, Side 40

34
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
í sjálfstæðisbaráttu íslendinga mótaðist sú hugmynd að þjóðin
ætti sér einstaklega glæsta fortíð. I þjóðveldinu hefði ríkt lýðræði
og það verið lýðveldi auk þess sem þjóðin hefði verið sjálfstæð.
Verkefni Islendinga væri að losna undan oki Dana og endurreisa
sjálfstæðið, lýðræðið og lýðveldið. I öllum meginatriðum byggð-
ist takmarkið um endurreisn lýðveldis og lýðræðis á hugmyndum
og málflutningi Jóns Sigurðssonar um sögulegan rétt íslensku
þjóðarinnar til fullveldis. Jón taldi að Gamli sáttmáli sem gerður
var 1262 væri grundvallarsamningur um tengsl Islands og Dan-
merkur. Ekki væri um ríkjasamband að ræða heldur sáttmála á
milli íslendinga og konungs. Markmið sjálfstæðisbaráttunnar var
því að íslenska þjóðin endurheimti fullveldi sitt, yrði sjálfstæð
þjóð, án þess að slíta konungssambandinu. Hin sögulega tilvísun
reyndist alla tíð mikilvæg og gullin fortíð þjóðarinnar, þjóðveldið,
varð henni hvatning til að stíga lokaskrefið í sjálfstæðisbaráttunni.
Sterkustu rökin fyrir endurreisn lýðveldis voru mjög einföld og
auðskilin. Lýðveldinu var stillt upp sem andstæðu fámennisstjórn-
ar. í stað höfðingjavalds kæmi með lýðveldinu vald fólksins, rétt
eins og hafði verið á þjóðveldistímanum. Stjórnarform lýðveldis
var sagt hæfa betur nýfrjálsu ríki, sem stigi þar með lokaskrefið í
langri göngu sinni til sjálfstæðis. Þá gætti mikillar aðdáunar í röð-
um lýðveldissinna á blómlegasta og sterkasta lýðveldinu, Banda-
ríkjum Norður-Ameríku.50 Enn á ný höfðu Bandaríkin komið
Evrópu og lýðræðinu til bjargar. Island og Bandaríkin undirrituðu
herverndarsamning 1941 og reyndar var íslenska lýðveldið stofnað
með sérstakri velþóknun bandarískra stjórnvalda. Tengslin við
Vestur-íslendinga styrktust einnig mjög á þessum árum.
Síðast en ekki síst má skýra aðdráttarafl „lýðveldisins" með því
að það var bæði jákvætt og hæfilega óljóst fyrirbæri. Lýðveldi
voru eignaðir margir góðir eiginleikar:
1) Lýðveldisstofnun jafngilti lýðræði í landinu og sjálfstæði
þjóðarinnar.
2) Lýðveldið væri andstæða einræðis og ófrelsis.
50 Sbr. ummæli Björns Þórðarsonar forsætisráðherra, í umræðum um stjórnar-
skrána. Sjá Alþingistíðindi 1944 B, dálk 94.