Skírnir - 01.04.2002, Qupperneq 42

36
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
Fulltrúalýðræði er ætlað það hlutverk að tryggja bæði virkan
fullveldisrétt almennings og skaplega stjórnun þjóðfélagsins. Full-
trúalýðræði er þannig samsett úr tveimur meginþáttum, einhvers
konar lýðræði og fulltrúastjórnun. Talsmenn beins lýðræðis telja
að sönnunarbyrðin eigi að hvíla á málsvörn fulltrúaræðis. Beint
lýðræði eigi ætíð við, nema til komi sterk rök gegn því. Margir
þeirra líta svo á að sífellt beri að vera vakandi fyrir tækifærum til
þess að almenningur taki sjálfur ákvarðanir í málum sem snerta líf
hans og lífsskilyrði. Jafnframt telja þeir nauðsynlegt að styrkja
lýðræðisþáttinn í fulltrúaræðinu þannig að kjörnir fulltrúar vinni
sannanlega í þágu almennings en skari ekki eld að eigin köku. Þeir
benda á ýmis atriði sem styrkt geta lýðræðisþáttinn í fulltrúaræð-
iskerfi og unnið gegn hugsanlegri misbeitingu valds. Kjörnir full-
trúar eiga þannig að veita upplýsingar um stjórnvaldsákvarðanir
og bera ábyrgð á gerðum sínum. Lýðræðisríki er jafnframt réttar-
ríki þar sem lög skulu gilda en ekki geðþóttaákvarðanir valdhafa.
Dómstólar eiga að hafa virkt eftirlit með stjórnvöldum.
Þegar mikill ágreiningur er í þjóðfélagi um mikilvægt úrlausn-
arefni þarf einhver að taka af skarið og taka lokaákvörðun. Sýn
fólks á lýðræði mótar mjög afstöðuna til þess hvort og hvenær slík
lokaákvörðun er talin lögmæt. Þeir aðilar sem hana taka þurfa að
vera handhafar fullveldis í viðkomandi þjóðfélagi. I stjórnarskrá
þarf því að kveða skýrt á um fullveldisréttinn og lögmæti ákvarð-
ana. Deilur um stjórnarskrá eru þess vegna oftar en ekki nátengd-
ar ágreiningi um fyrirkomulag lýðræðis. Fylgjendur beins lýðræð-
is vilja tryggja fullveldisrétt almennings eins og frekast er kostur
og hafna því lögfestingu þjóðþingræðis. Alvald löggjafarþings
gengur þvert á hugmyndir þeirra um lögmæti. Þjóðþingræði setur
stofnun (þjóðþingið) á þann æðsta stall sem almenningi einum ber.
Hér á landi komu andstæður beins og óbeins lýðræðis mjög
skýrt í ljós í umræðum og ákvörðunum um sambandsslit og nýja
stjórnarskrá. Skýrasta og ítarlegasta málsvörnin fyrir beinu lýð-
ræði var sett fram í ríkisstjórabréfinu, sem Sveinn Björnsson sendi
Alþingi og fjölmiðlum í ársbyrjun 1944. Þar segir m.a.:
Þessa rödd þjóðarinnar, frjálsa og óbundna, virðist mér vanta. En hún
mundi koma fram á þjóðfundi, sem kvatt væri til í því skyni.