Skírnir - 01.04.2002, Side 46

40
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
Hugmyndin um fullveldisrétt fólksins er fengin úr smiðju beins
lýðræðis, en þjóðþingið hefur algert vald með svipuðum hætti og
sá einvaldur sem virðir lögin en gerir tilkall til æðstu valda og við-
urkennir enga valdhafa sem jafningja.
Það vekur nokkra furðu að í íslenska lýðveldinu skyldi ekki vera
tekið upp stjórnarform þjóðþingræðis. I stað þess var leitað nýrra
leiða til að efla lýðræðið í landinu með nýrri og áður óþekktri
stjórnskipun, forsetaþingræði. Hér í niðurlagi greinarinnar mun
ég leitast við að skýra þessa stefnubreytingu.
Nýsköpun lýðrœðis
Gagnlegt er að skipta aðdraganda lýðveldisstofnunar í þrjú tíma-
bil og skoða samstöðu sem og deilumál Islendinga á hverjum tíma
fyrir sig.
1) Hér á landi hafði náðst allgóð samstaða um að segja upp
Sambandslagasamningnum talsvert áður en Þjóðverjar hernámu
Danmörku. Litlar umræður voru hins vegar um þjóðhöfðingja-
valdið. Líklegasta framvinda mála var sú að Islendingar segðu upp
samningnum og tækju utanríkismálin í eigin hendur en yrðu
áfram í konungssambandi við Danmörku.
2) Með ályktunum Alþingis vorið 1941 var stefnt að stofnun
lýðveldis svo skjótt sem unnt væri. Stofnað var embætti ríkisstjóra
og nokkuð rætt um meðferð æðsta valdsins í fyrirhuguðu lýð-
veldi. Ein hugmyndin sem kom fram var sú að Island yrði „krýnt
lýðveldi". Ríkisstjóri yrði áfram við völd en konungssambandinu
þó ekki slitið.
3) Þegar herveldin stöðvuðu áform Alþingis um lýðveldis-
stofnun lá umræða um stjórnskipun hins fyrirhugaða lýðveldis
niðri þar til milliþinganefnd skilaði tillögum sínum vorið 1943.
Nefndin gerði tillögu um stofnun forsetaembættis. Alþingi skyldi
kjósa forseta og þjóðþingræðið stæði þá óhaggað.
Einungis á síðasta tímabilinu fóru mismunandi lýðræðishug-
myndir að setja mark sitt á umfjöllun og ákvarðanatöku um
stjórnskipun í fyrirhuguðu lýðveldi. Deilt var um hvort kjósa
skyldi forsetann, Alþingi eða þjóðin, og einnig var tekist á um