Skírnir - 01.04.2002, Qupperneq 47

SKÍRNIR STOFNUN LÝÐVELDIS - NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS 41
valdsvið forsetans. Þessum átökum lyktaði með því að þjóðþing-
ræði var hafnað og tekið upp forsetaþingræði. Mikill hljómgrunn-
ur var í landinu fyrir gagnrýni á þjóðþingræðið á grundvelli kenn-
inga um beint lýðræði. Þess var krafist í anda Jóns Sigurðssonar
„að Islendingar réðu sjálfir fyrir ríki sínu, ekki konungurinn.
Valdið skyldi vera í höndum þjóðarinnar."56 Æðsta valdið skyldi
flutt frá konungi til umboðsmanns þjóðarinnar, forseta. Kæmi
upp ágreiningur um mikilvæga löggjöf milli forseta og Alþingis
hefði þjóðin úrslitavald í almennri atkvæðagreiðslu.
Afar merkilegt hlýtur að teljast að tillögur milliþinganefndar
um þingkjörinn forseta skyldu ekki þegar samþykktar á Alþingi,
þar sem einungis fulltrúar Sósíalistaflokksins í nefndinni studdu
hugmyndina um þjóðkjörinn forseta. Undir öllum venjulegum
kringumstæðum hefðu hinir flokkarnir þrír ekki þurft að hafa
miklar áhyggjur af andstöðu Sósíalistaflokksins. Afstaða hans
skipti hins vegar miklu máli um framvinduna. Flokkurinn var
samhentur og öruggur eftir mikinn sigur í kosningunum árið
1942. Sigur Sovéthersins eftir grimmilega bardaga við Þjóðverja í
borginni Stalingrad árið 1943 skipti einnig talsverðu máli í því að
mýkja viðhorf margra í garð þeirra sem annars voru helst kallaðir
„rússadindlar". Skoðanakönnun sýndi einnig að allur þorri al-
mennings vildi þjóðkjörinn forseta, og flest dagblöð og tímarit
voru sama sinnis. Fljótlega fór að bera á brestum í samstöðu þrí-
flokkanna í þessu efni og bættist það við að hálfgert upplausnar-
ástand ríkti í stjórnmálum. Svikabrigsl gengu á milli stjórn-
málamanna innan flokka og flokka í millum.
Islendingar náðu góðri samstöðu um markmið. Stefnt var að
sjálfstæði, lýðveldi og lýðræði, í fullu samræmi við grundvallar-
regluna um fullveldisrétt þjóðarinnar. Að vísu voru uppi tvær
kenningar um lýðræði en mikill samhljómur var í meginhug-
myndum allra lýðræðissinna: Að öllu jöfnu væri beint lýðræði
æskilegra en óbeint lýðræði. Báðar kenningarnar fjalla með yfir-
gripsmiklum hætti um þátttöku almennings í stjórnmálum og
stjórnun samfélagsins. Lýðræðissinnum þykir valið létt ef boðið
56 Árni Daníel Júlíusson 2001: 25.