Skírnir - 01.04.2002, Page 48

42
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
stendur milli tveggja stjórnkerfa þar sem ekki er munur á hag-
kvæmni og skilvirkni í stjórnun. Þeir velja það stjórnkerfi sem
betur tryggir þátttöku og áhrif almennings. Af þeim sökum legg-
ur kenningin um óbeint lýðræði og þjóðþingræði mikla áherslu á
tvær nátengdar röksemdir. Annars vegar að beint lýðræði sé óhag-
kvæmt fyrir stjórnun landsins, og hins vegar að þjóðþingræði sé
hagkvæmara en bæði forsetaræði og forsetaþingræði við sömu
skilyrði. Því þarf eiginlega samkvæmt kenningunni að fórna beinu
lýðræði á altari gæðastjórnunar. Undir vissum kringumstæðum
getur þessi mikla áhersla á góða stjórnun samfélagsins komið
málsvörum þjóðþingræðis í koll. Hvernig á t.d. að útskýra lélega
stjórnun og pólitíska spillingu í landi þar sem ríkir alvald þjóð-
þingræðis?
Þetta er í hnotskurn sá vandi sem fylgir þjóðþingræðinu í um-
ræðunni um stjórnskipun hins fyrirhugaða lýðveldis. Þegar Island
varð fullvalda ríki árið 1918 fengu Alþingi og stjórnmálaflokkarn-
ir tækifæri til að stjórna landinu einir og ótruflaðir. Þorri þjóðar-
innar og hluti ráðahópsins taldi að tilraunin hefði mistekist og
engin ástæða væri til að endurtaka hana í nýju lýðveldi. Þar skyldi
almenningur hafa úrslitavald um lyktir mála.
Sveinn Björnsson var fyrst kjörinn ríkisstjóri árið 1941 til eins
árs og síðan endurkjörinn þar til hann var kjörinn fyrsti forseti
lýðveldisins árið 1944. Hann varð handhafi æðsta valdsins við
mjög óvenjulegar kringumstæður. Veikleiki og sundurlyndi
stjórnmálaflokkanna veittu honum tækifæri til að festa embættið
og sjálfan sig rækilega í sessi. Myndun utanþingsstjórnarinnar var
fyrst og fremst verk ríkisstjórans sem valdi ráðherra án þess að
ráðfæra sig við þingflokkana eða flokksforingja.57 Sveinn Björns-
son var einstaklega hæfur og slyngur stjórnmálamaður. Hann átti
57 Með utanþingsstjórninni sló Sveinn Björnsson tvær flugur í einu höggi: 1) hann
kom í veg fyrir áframhaldandi tilraunir Ólafs Thors til að mynda samstjórn
Sjálfstæðisflokks, Sósíalistaflokks og Alþýðuflokks (sbr. Pál Líndal 1982:
143—45); 2) hann skipaði vini sína ráðherra: Björn Þórðarson forsætisráðherra,
Vilhjálm Þór utanríkisráðherra og Björn Ólafsson viðskipta- og fjármálaráð-
herra (sbr. Matthías Johannessen 1979: 35, og 1982: 29). Reyndar ráðgerði
Sveinn Björnsson þegar árið 1941 að skipa utanþingsstjórn með Björn Þórðar-
son í forsæti (sbr. Matthías Johannessen 1979: 35).