Skírnir - 01.04.2002, Síða 199

SKÍRNIR
MENNTUN, REYNSLA OG HUGSUN
193
heimspekinnar hvernig gera mætti grein fyrir mannlegri þekkingu og
hvernig hinn hugsandi einstaklingur öðlaðist fulla og örugga vissu. Sú
hugmynd hefur verið lífseig að vísindi geti leyst trúarbrögð af hólmi og
að hinn vísindalega þenkjandi maður hafi aðgang að sannleikanum. Efa-
hyggja hefur jafnan verið sá valkostur sem mönnum átti að standa ógn af,
böl sem heimspekingum bæri að berjast gegn. Hin klassíska spurning
heimspekinnar: „Get ég vitað eitthvað með vissu?“ hefur mótað heim-
spekilega orðræðu um margra alda skeið. Svarið við henni hefur oftast
verið jákvætt og þegar svarið hefur verið neikvætt hefur það gjarnan ver-
ið talin óásættanleg niðurstaða sem jafnvel beri að harma.
Pragmatistar velta vísindunum af stalli en gefa þeim um leið nýtt gildi.
Vísindin eru viðurkennd sem orðræða um reynsluna og jafnframt safn að-
ferða til að móta vitræna afstöðu til hennar. En af þessu takmarkast þau
líka: Vísindin einkennast af endurskoðun niðurstaðna og drifkraftur
slíkrar endurskoðunar er vafi. Með þessu má segja að efahyggja fái nýja
merkingu í meðförum pragmatista. Gera verður greinarmun á efahyggju,
sem beinist að undirstöðum og þar með rétti manna til að halda því fram
að þeir viti eitthvað yfirleitt, og á því sem við getum kallað vafahyggju.
Vafahyggja er einfaldlega sú afstaða að þarflaust sé að grafast fyrir um
annað en það sem einhver vafi leikur á. Vafi er þannig nauðsynleg for-
senda rannsóknar. Pragmatismi felur þá í sér viðleitni til að skilja vísinda-
lega starfsemi, fræði, öflun og framleiðslu þekkingar til fulls án þess að
dæma hana frá sjónarhóli fullvissu eða algildis. Vísindaleg aðferð sækir
styrk sinn í vafann: Hún er aðferð til að bregðast við vafa sem tekur öðr-
um aðferðum fram að því leyti. Pragmatistar eru ekki efahyggjumenn en
þeir halda því fram að mannleg þekking sé aldrei með öllu hafin yfir vafa.7
Sannindi í umferð: Framleiðsla þekkingar
í frægri bók sinni, Philosophy and the Mirror of Nature, spyrðir Rorty
saman nokkrar hugmyndir Deweys, Ludwigs Wittgenstein og Martins
Heidegger. Hann heldur því fram að í verkum þessara þriggja heimspek-
inga 20. aldar, sem á sinn hátt geta talist fulltrúar þriggja ólíkra heimspeki-
hefða, komi fram sama afstaða til þekkingar: andstaða gegn þeirri við-
teknu hugmynd að undirstaða veruleikans sé þekking á honum sem skýra
megi með orsakasamhengi.8
7 Sjá Charles Peirce, „How to Make our Ideas Clear“ [1878], The Essential Peirce,
1. bindi, ritstj. Nathan Houser og Christian Kloesel, Indiana University Press,
Indianapolis, 1992, bls. 128.
8 Richard Rorty, Philosophy and the Mirror of Nature, Princeton University
Press, Princeton, 1979, bls. 5-6. Þetta er mjög einfölduð lýsing á því sem Rorty
segir í bók sinni.