Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 40
40 TMM 2011 · 1
Guðni Th. Jóhannesson
Hefurðu heimild?
– Skráð og óskráð lög um ævisagnaritun
Í þessari grein er rætt um þau lög, skráð og óskráð, sem gilda um ævi-
sagnaritun á Íslandi. Viðfangsefnið er svo víðfemt að eingöngu er unnt
að stikla á stóru. Þar að auki lít ég einkum á það af sjónarhóli sagn-
fræðings. Hvað mega sagnfræðingar þegar ævisögur eru annars vegar?
Eða með öðrum orðum: Fyrir hverju hafa þeir heimild?1
Fyrst er þess að geta að málfrelsi er varið í stjórnarskrá Íslands. „Rit-
skoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í
lög leiða,“ segir í 73. grein. Í 10. grein Mannréttindasáttmála Evrópu
er tjáningarfrelsið skilgreint og varið með svipuðum hætti. Á hinn
bóginn er einnig vikið að vernd ærunnar og friðhelgi einkalífs í báðum
þessum réttindaskrám. „Sérhver maður á rétt til friðhelgi einkalífs síns,
fjölskyldu, heimilis og bréfaskipta,“ segir í 8. grein Mannréttindasátt-
málans og svipað ákvæði er í 71. grein stjórnarskrárinnar. Þá er tekið
fram í upplýsingalögum að upplýsingar „er varða einkamálefni ein-
staklinga“ skuli huldar leynd í 80 ár (8. gr. l. 50/1996). Loks er sérstakur
bálkur í almennum hegningarlögum (25. kafli l. 19/1940) um „friðhelgi
einkalífs“ og vernd æru manna. Segir þar m.a. í 229. grein að sektir
eða fangelsisvist liggi við því að skýra „opinberlega frá einkamálefnum
annars manns, án þess að nægar ástæður séu fyrir hendi“. Einnig má
benda á 234. grein: „Hver, sem meiðir æru annars manns með móðgun
í orðum eða athöfnum, og hver, sem ber slíkt út, skal sæta sektum eða
fangelsi allt að einu ári.“ Sömu viðurlög eru í 240. grein við því að beina
„ærumeiðingum … að dánum manni“ og 237. grein er einnig athyglis-
verð: „Ef maður bregður manni brigslum án nokkurs tilefnis, þá varðar
það sektum, þótt hann segi satt.“
Reyndar hefur orðstír lengi verið varinn með lögum á Íslandi. Í Grágás
voru viðurlög við níði eða meiðyrðum, strangari ef þau voru í bundnu
máli, og þegar blaðaútgáfa jókst stórum á Íslandi seint á nítjándu öld
varð um skeið lenska að höfða meiðyrðamál út af hvers kyns ummælum