Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 48

G u ð n i Th . J ó h a n n e s s o n
48 TMM 2011 · 1
að hafa virt fyrir sér fólk á gangi, börn að leik. Á sunnudögum gat hann
væntanlega fylgst með sparibúnum Reykvíkingum á leið í Fríkirkjuna;
á vetrum fóru ungir sem aldnir eflaust framhjá niður að Tjörninni með
skauta í höndum eða á baki, brosandi og hlæjandi. Skortur á heimildum
má ekki ráða því að það sem segja þarf liggi í þagnargildi. Þannig hlaut
Gunnar líka að hafa reiðst móður sinni og rifist við hana eins og allir
krakkar gera, jafnvel þótt um það séu engar heimildir og honum hafi
ekki dottið í hug að rifja það upp þegar hann minntist ástsællar móður
sinnar á gamals aldri.“
Þessar setningar rötuðu ekki í lokagerð bókarinnar. Vinir sem lásu
handritið sögðu fráleitt að leggjast í einhverjar „fabúleringar“ sem engar
heimildir væru fyrir. Ég sé enn eftir að hafa ekki látið orðin flakka
enda hafði ég líka bætt þessu við um sannleiksgildi endurminninga á
gamals aldri: „Eru þær frásagnir endilega svo miklu sannari en hver
annar skáldskapur? Að þessu má einkum spyrja þegar fólk minnist eigin
bernsku á gamals aldri. Því hefur verið haldið fram að enginn geti þá
sagt satt frá í einu og öllu; fólk muni það sem það vilji muna en þegi um
annað eða gleymi því í tímans rás.“
Lokaorð
Orðið heimild er skemmtilega margrætt í íslenskri tungu. Það getur
þýtt leyfi að lögum til að gera eitthvað. Þannig hafa landsmenn heimild
til að skrifa það sem þeir vita sannast og réttast en um leið hefur fólk
heimild til að verja mannorð sitt og æru og fá ummælum hnekkt með
dómi. Jafnframt er hægt að veita heimild: Einstaklingar eða aðstand-
endur þeirra geta gefið sagnaritara heimild til að skrá ævisögu og að
sama skapi getur fólk skrifað ævisögu í heimildarleysi, „í óþökk“. En þá
verður helsti vandinn gjarnan sá að heimildir vantar í öðrum skilningi
því orðið heimild er einnig notað yfir upplýsingar um eitthvað; í gömlu
skjali eða nýju viðtali getur falist heimild. Viðurkennt er að sagn-
fræðingar skulu byggja verk sín á heimildum af þessu tagi. Það er þeim
kennt og það segja siðareglur þeirra. En þeir skulu líka stefna að því
að hafa það sem sannara reynist. Og þá mega heimildirnar ekki ráða
öllu, í hvaða skilningi sem er. Stundum þurfum við að ímynda okkur
hvað hefði getað gerst og hvernig fólki leið, án þess að fyrir því sé bein
heimild.