Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 132

Á d r e p u r
132 TMM 2011 · 1
vera lágt settur er að vera lægra settur en einhver – og þegar sæmd í þessum
skilningi verður að hreyfiafli í félagslegum samskiptum, þá byggjast sam-
skiptin að verulegu leyti á því að menn takast á um völdin til að bæta stöðu
sína. Eitt mikilvægasta vopnið í slíku jagi er einmitt að eiga síðasta orðið.
Hafi manni tekist að eiga síðasta orðið í orðaskaki við einhvern hefur manni
kannski tekist að láta svo líta út sem maður hafi lyft sér skör ofar, og kannski
líka tekist að láta líta svo út sem maður hafi ýtt andstæðingnum skör neðar. Ef
virkilega vel hefur tekist til, þá hefur manni kannski tekist að afgreiða við-
komandi.
Andstæðan við sæmdarþorstann er auðmýkt. En ekki auðmýkt í þeim
skilningi að maður leggist flatur fyrir hverjum sem er, láti hagsmuni sína liggja
milli hluta og gefi eftir jafnvel það sem manni ber með réttu, heldur auðmýkt í
þeim skilningi að maður gerir eigin sæmd eða verðleika ekki að hreyfiafli lífs-
ins. Auðmýkt í þessum skilningi er líka andstæða sjálfdæmishyggju. Með
auðmýktinni kemur gagnrýni og leit og hinn auðmjúki gefur sér ekki að hans
afstaða sé rétt eða að tilvera hans byggist á því að verja eigin afstöðu, en hann
leyfir heldur ekki að aðrir mæti til leiks með slíku hugarfari. Sókrates er líklega
frægastur þeirra sem lifðu í auðmýkt í þessum skilningi en hér mætti einnig
nefna góða dátann Svejk.
Gott og vel, en gengur þetta upp? Má ekki setja fram eftirfarandi gagnrýni:
Bæði Sókrates og Svejk eru dæmi um menn sem nutu sæmdar – að minnsta
kosti eru þeir báðir á stalli í menningarsögunni, hvor með sínum hætti að vísu
– og því er fráleitt að gera þennan grundvallargreinarmun á auðmýkt og sæmd.
Þessi gagnrýni er vel við hæfi, ekki vegna þess að hún hittir í mark, heldur
vegna þess að hún birtir eitt einkenni þess sem skortir auðmýkt. Sá sem ekki
hefur til að bera auðmýkt, hann hlustar ekki af nógri athygli, hann tekur ekki
nógu vel eftir. Sæmdin er ekki vandamál, heldur sæmdarþorstinn. Það er ein-
kenni á Sókratesi og Svejk að þeim hefur hlotnast sæmd – alltjent heiður – án
þess að þeir hafi nokkru sinni leitað eftir sæmd eða heiðri eða reynt að verja þá
stöðu sem þeir voru í sem sæmdarstöðu.
Það kann að vera að íslensk samskipta- og samræðuhefð sé frumstæð og
vanþroskuð, en meinsemdin er ekki vanþroski hefðarinnar heldur misskilinn
sæmdarþorsti – við sem manneskjur erum of þjakaðar af sæmdarþorsta, yfir-
borðsmennsku og sjálfdæmishyggju. Sæmdarþorstinn veldur því að hvenær
sem uppi er ágreiningur þvælist persóna manns og staða fyrir. Við verjum mál-
stað vegna þess að við teljum okkur trú um að þannig verjum við sjálf okkur,
persónu okkar og stöðu, þegar það ætti að blasa við að slíkt brölt grefur ein-
ungis undan persónu okkar og stöðu. Jafnvel hetjan getur ekki varið sæmd sína
og persónu. Allt sem hún gerir sæmdinni til varnar, snýst í höndum hennar og
verður henni til athlægis og falls. Þeir fóstbræður, Þorgeir Hávarsson og Þor-
móður Kolbrúnarskáld eru frægasta íslenska dæmið um þetta, nálægari í tíma
en síður fræg dæmi birtast okkur reglulega í þingfréttum sjónvarpsins.
Vandinn við íslenska samræðumenningu er ekki að hana skorti einhverja
hefð sem til er í útlöndum en hefur ekki verið flutt inn af áhugaleysi þeirra sem