Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 130

Á d r e p u r
130 TMM 2011 · 1
Síðasta orðið
Mér er sagt að í Kína skipti það miklu máli í samskiptum fólks að geta haldið
andlitinu. „Að halda andlitinu“ er sagður einhvers konar viðtekinn þanka-
gangur þar í landi á svipaðan hátt og „þetta reddast“ er viðtekinn þankagangur
á Íslandi. Kjarninn í þessu tvennu er raunar sá sami: að telja sér og öðrum trú
um að allt sé í lagi, jafnvel þótt því fari fjarri. Annarskonar viðtekinn þanka-
gangur á Íslandi birtist í viðleitni til „að eiga síðasta orðið“. Hvenær sem menn
eiga í samræðum þar sem andstæð sjónarmið mætast verður það umsvifalaust
– og umhugsunarlaust – kappsmál manna að eiga síðasta orðið. Sá sem á síð-
asta orðið nær að spila út einhvers konar trompi þannig að hann getur gengið
ánægður og stoltur frá hvaða samræðu sem er. Hvað sem hefur gengið á,
hvernig sem samræðan hefur þróast, þá gera menn sig ánægða með sitt svo
framarlega sem þeim tekst að eiga síðasta orðið. Og til að ná þessu þarf að hafa
tvennt til að bera: tilfinningu fyrir rétta augnablikinu og hnyttni í tilsvörum.
Því sá einn á síðasta orðið sem tekst að segja eitthvað flott og eftirminnilegt á
réttu augnabliki þannig að aðrir ná ekki að bregðast við með enn hnyttilegri
athugasemdum.
Að eiga síðasta orðið er ekki samræðuháttur eins og það að segja sögu eða
eiga hversdagsleg orðaskipti við vini úti í búð. Það er fremur eins og mátleikur
í skák. Og það er sama hvernig taflið hefur þróast, ef maður bara nær að máta
andstæðinginn þá vinnur maður og allt hitt sem á undan hefur gengið skiptir
engu máli.
En hvers vegna skyldi yfirleitt nokkur vilja eiga síðasta orðið? Jú, svarið
liggur í augum uppi, samlíkingin við skákina gerir það ljóst. Maður vill eiga
síðasta orðið alveg eins og maður vill ná að máta andstæðinginn í skák. En er
þetta gott svar? Af hverju skyldi maður eiga í samræðum við aðra til þess að
sigra þá? Það dettur ekki nokkrum manni í hug að spjalla við kunningja sinn
úti í búð til þess að vinna spjallið. Hugmyndin er fráleit.
Sama má segja um sögumanninn. Hann segir ekki sögu til að sigra áheyr-
endurna heldur til að hrífa þá með, koma boðskap til skila eða einfaldlega til
að deila reynslu sinni. Þegar við skoðum ólíka sam ræðu hætti með þessum
hætti kemur á daginn að stundum notum við samræðu til að nálgast aðra,
stundum til að greina okkur frá öðrum og stundum jafnvel til að hefja okkur
yfir aðra. Ef við skoðum samræðuhættina hversdagssamræðu, sögu og kapp-
ræðu, þá fer þessi greinarmunur saman við greinarmuninn á því að lýsa
reynslu annars vegar og setja fram og verja afstöðu hins vegar. Hversdagssam-
ræðan og sagan snúast um að lýsa reynslu á meðan tiltekin afstaða er upphaf
og endir kappræðunnar. Spyrjum nú: Er til samræða sem felst bæði í því að
setja fram afstöðu – jafnvel umdeilda afstöðu – en er jafnframt leið til að
nálgast aðra. Samstöðusamræða, sem ég nefndi svo, nær þessu að nokkru leyti
því þar er sett fram afstaða og menn nálgast hverjir aðra með því að taki undir
orð hver annars í gagnkvæmri viðurkenningu. Gallinn við samstöðusamræður
er hins vegar sá að slík samræða er ekki möguleg nema menn séu fyrirfram