Tímarit Máls og menningar - 01.02.2012, Blaðsíða 140

D ó m a r u m b æ k u r
140 TMM 2012 · 1
samfélagi. Í annan stað kæmi þetta
stjórnarfar í veg fyrir skynsamlegar og
upplýstar stjórnvaldsákvarðanir. Spill-
ingin er óhjákvæmilegur fylgifiskur
þingstjórnarinnar var sagt. Það er auð-
sætt, sagði Guðmundur Finnbogason, að
maður sem væri „búinn öllum kostum
sem þarf til að verða hinn nýtasti þing-
maður gæti farið halloka fyrir öðrum er
skorti flest til þess en væri lygnari og
lagnari“. Hittir naglann á höfuðið.
Merkileg er sú ábending Ragnheiðar
að aðaláhersla Íslendinga á nítjándu öld
hafi verið á að stjórnarstofnanir væru
innlendar en ekki endilega á innihald
stofnananna. Við fengum þingræði af
því að Danir vildu þingræði en ekki
vegna þess að krafan um þingræði væri
fremst á kröfulista okkar.
Taflan á bls. 94 og 95 er athyglisverð.
Þar kemur skýrt fram að hér á landi
hefur alltaf verið þingræði í þeim skiln-
ingi að meirihluti alþingis hefur alltaf
stutt eða þolað ríkisstjórnina.
Greinargerð Ragnheiðar sýnir hvern
hug þingmenn báru til málskotsréttar-
ins þegar stjórnarskráin var sett 1944.
Þingmenn lögðu áherslu á að forseti ætti
ekki hafa meiri völd en konungur hafði.
Einar Olgeirsson var einn þeirra sem
virkastur var í umræðunni á alþingi
þegar stjórnarskráin var afgreidd. Ragn-
heiður segir um málflutning Einars: „Ef
til ágreinings kæmi milli þings og for-
seta ætti þingið að ráða. Hann sagðist
ekki vilja rýra vald alþingis og skapa
nýtt vald til hliðar við það, embætti sem
hefði verið valdameira en konungsemb-
ættið hefði verið.“ Sama viðhorf kom
fram hjá flokksbróður hans Brynjólfi
Bjarnasyni en til þeirra er vitnað hér
vegna þess að Sósíalistaflokkurinn barð-
ist ákafast fyrir því að forseti yrði þjóð-
kjörinn en ekki kosinn á alþingi.
Flestir þingmenn litu svo á að þrátt
fyrir stofnun lýðveldis væri enn eftir að
taka ákvarðanir um valdsvið forsetans
og hlutverk. Alþingi hefur hins vegar
aldrei í 67 ár tekið af skarið um þetta
mál. Það hafa ekki verið sett lög um for-
setaembættið né leikreglur af neinu tagi,
það er ekki skriflegar. Þess vegna hefur
núverandi forseti tekið sér mikið svig-
rúm og hefur komist upp með það þrátt
fyrir andstöðu allra ríkisstjórna sem
starfað hafa í hans tíð.
Ragnheiður rekur nokkuð tillögur
um breytingar á stjórnarskránni eftir
1944. Nefnir fjölda dæma um áhyggjur
manna af flokksræði. Greinilegt er að
það hefur verið í gangi svo að segja allar
götur frá stofnun lýðveldis – og fyrr –
andúð á flokkunum og því sem þar ger-
ist. Það verður að teljast merkilegt en er
í leiðinni til sannindamerkis um það að
stjórnmálamenn sem starfa í flokkun-
um hafa ekki verið færir um að veita
umræðunni forystu þannig að fólk gæti
greitt úr klisjuslæðunum sem umlykja
alla stjórnmálaumræðu á Íslandi. For-
ystuleysi í umræðum er reyndar eitt
aðalvandamál stjórnmálaumræðunnar á
Íslandi. Öskrin verða þess vegna ein-
kenni samtalsins en ekki rökræðan.
Þarf ítarlegri lagaákvæði
Ragnhildur Helgadóttir bendir á að lýð-
ræðisrök með þingræðinu „missa mikið
af vægi sínu þegar þjóðhöfðinginn er
kosinn í almennum kosningum rétt eins
og þingið.“ Þetta er veruleiki sem menn
hafa hins vegar neitað að horfast í augu
við fyrr en eftir 2004. Ragnhildur bend-
ir einnig á að forseta ber að hafa sam-
band við fulltrúa þingflokka um hugs-
anlega stjórnarmyndun en ekki fulltrúa
einhverra annarra – bls. 212 – en við
hverja í þingflokkunum á forsetinn að
hafa samband? Venjan hefur verið sú að
formenn flokkanna hafa farið með þessi
umboð en ekki alltaf. Ekki Lúðvík Jós-
epsson 1980. Hann var þá formaður