Tímarit Máls og menningar - 01.09.2017, Síða 39

L æ r d ó m a r a f t r y l l t r i ö l d
TMM 2017 · 3 39
göngu Pútíns. Hann hefur gagnrýnt undanlátssemi Vesturlanda í málefnum
Úkraínu hvað eftir annað; sá sem les í bók hans um það skefjalausa ofbeldi
sem íbúar landsins máttu þola á fyrrgreindu tímabili getur auðveldlega tekið
undir þá skoðun hans að þjóðir heimsins eigi ekki að taka því þegjandi að
rússneska stórveldið úrskurði einhliða um landamæri Evrópu. Snyder hefur
fjallað um örlög Úkraínu í fjölda blaðagreina, en hann skrifar reglulega fyrir
The New York Review of Books, The New York Times og Times Literary
Supplement, svo einhver séu nefnd, og hefur þá hvergi hlíft hinu hálf-fasíska
stjórnarfari Pútíns sem hann nefnir svo.
Hér er ekki rými til að ræða öll helstu sagnfræðiverk Snyders, enda brestur
mig kunnáttu til þess, en nefna má að hann hefur líka skrifað ævisöguleg
verk, einsog bókina um Wilhelm von Habsburg (The Red Prince, Rauði
prinsinn, New York 2008) þar sem segir frá þýskum aðalsmanni sem lét
sig dreyma um að verða leiðtogi úkraínskra bænda í frelsisstríði eftir fyrri
heimsstyrjöld, beið ósigur, og fór eftir það um víðan völl millistríðsáranna, í
fyrstu sem leynilegur liðsmaður Þjóðverja og síðar sem breskur njósnari um
Stalín. Ótrúleg ævi hans gefur Snyder kost á að bregða upp nýjum myndum
af sínu uppáhalds viðfangsefni, Evrópu á fyrri hluta 20. aldar.
Síðasta bók hans á undan kverinu um harðstjórn fjallar um helförina (Black
Earth – The Holocaust as History and Warning, New York 2015) þar sem hann
nýtir sér margvíslegar lítt kunnar og nýfundnar heimildir til að sýna fram
á hversu nærri helförin sé okkur í sögunni, miklu nær en við viljum horfast
í augu við. Greinargerð Snyders þykir merk, ekki síst hvað varðar gyðinga-
morðin í Austur-Evrópu sem mörg hver voru framin í vanhelgri samvinnu
þýska hersins og heimamanna. En hæpnari telja margir kenningar hans um
að fyrsta hluta 21. aldarinnar svipi æ meir til fyrsta hluta hinnar tuttugustu,
þar sem saman fari barátta um mat og vatn og hugmyndafræðilegar atlögur
að heimsskipaninni (sjá t.d. umfjöllun Richard J. Evans í Guardian, 10/9
2015). Það er ekki samanburðurinn sjálfur sem veldur ágreiningi, heldur
hvernig Snyder nýtir hann til að skýra útrýmingu Þjóðverja á gyðingum.
Hitt er síður deilt um að Hitler gekk harðast fram í fjöldamorðum þar sem
þjóðríkin voru í upplausn og allar stofnanir lýðræðisins fallnar; gyðingar áttu
mesta möguleika á að halda lífi þar sem þessar stofnanir voru enn virkar,
einsog í Belgíu eða Danmörku (og má þar minna á nýlega og áhugaverða bók
Bo Lidegaard um afdrif dönsku gyðinganna, Landsmænd – de danske jøders
flugt 1943, 2013). Þess vegna leggur Snyder áherslu á það í harðstjórnarkveri
sínu að fólk verði að standa vörð um stofnanir lýðræðisins á viðsjárverðum
tímum, og á þá við stofnanir í víðum skilningi: „Veldu þér því stofnun sem
þér þykir vænt um – dómstól, dagblað, lagasetningu, verkalýðsfélag – og
stattu með henni“, segir þar (22). Það fer ekki hjá því að sumt af því sem
Snyder segir um hætturnar sem steðja að stofnunum lýðræðisins geti minnt
á upplausnartímann sem við lifðum á Íslandi í nafni auðhyggjunnar skömmu
fyrir hrun.