Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Page 19

tmm bls. 17
víðara samhengi af fræðimönnum jafnt sem
rithöfundum.5 Til að einfalda málið skulum við
hugsa okkur sæborgina sem einhverskonar
gerviveru sem við skilgreinum á margvíslegan
hátt. Þessi gervivera getur til dæmis verið
manneskja með innbyggð hjálpartæki, svo
sem gangráð, heyrnar- eða sjónkubb, hjarta-
loku úr svíni eða nýra úr systur sinni. Sem sagt
manneskja sem eitthvað hefur verið átt við, lík-
ama hennar og/eða líkamsstarfsemi hefur lítil-
lega verið breytt. Hér hefur orðið skörun milli
manneskju/mannslíkama og vélar, dýrs eða
annarrar manneskju, og þessi skörun er af
tæknilegum völdum. En sæborgin þarf ekki
upphaflega að vera mennsk, hún getur líka
verið vélversk, vélmenni, gervimenni eða jafn-
vel dýr sem tekið hefur á sig mennsk einkenni.
Þessi tegund sæborgar er í grundvallaratriðum
tæknileg afurð sem á sér eigið líf, verður sjálf-
stæð lífvera - eins og okkur finnst að tölvurnar
okkar séu á stundum. Enn ein birtingarmynd
sæborgarinnar er sú sem er farin að tengjast
tækniumhverfinu nánum likamlegum böndum,
hún upplifir sig sem órjúfanlegan hluta af
tækninni, sem gegnsýrir allt hennar líf og lík-
ama. Þessi gerð er í raun einskonar ýkt útgáfa
af daglegum veruleika okkar og hún birtist
fyrst og fremst í tuttugustu aldar bókmenntum
og kvikmyndum. Verkamennirnir í Metropolis
Fritz Lang frá 1927 eru af þessu tagi, þarsem
líkamar þeirra eru samlagaðir vélunum - þetta
form sæborgarínnar er í raun rökrétt framhald
af færibandaiðnaðinum. Fyrsta og þriðja teg-
undin er þegar til, en sú í miðjunni er ennþá
fyrst og fremst til sem fantasía, hugmynd eða
skáldskapur. Hún er saga, frásögn eða
goðsaga, og eins og öll söguleg fyrirbæri, þá á
hún sér sögu. Þessi saga snertir allar útgáfur
sæborgarinnar. Og þá sögu ætla ég að rekja
hér.
Ættartala í textum
Það er komin ákveðin hefð fyrir því að búa til
sögu sæborgarinnar. í slíkri þörf birtist það við-
horf að allt eigi sér sögu og upphaf og það er
mikilvægt að gera sér grein fyrir því að þessi
saga mótar skilning okkar á fyrirbærinu.6 Á síð-
ari árum hefur orðíð æ Ijósara hversu mikil áhrif
bókmenntir, kvikmyndir og álíka menningaraf-
urðir hafa haft á mótun tækniþróuninnar, útlit
hennar, stefnu og svo auðvitað viðhorf okkar til
tæknisamfélagsins. Það er einnig mikilvægt að
átta sig á að sú útgáfa sem við þekkjum í nú-
tímanum sprettur ekki fullsköpuð úr höfði vís-
indamanna og/eða rithöfunda á tuttugustu öld,
heldur hefur hún verið að mótast í aldanna rás
í goðsögum og skáldskap. Því mun ég hér
leggja höfuðáherslu á að rekja sögu sæborgar-
innar fram að fyrstu áratugum tuttugustu aldar-
innar, áður en hún varð að almennu viðfangs-
efni í skáldskap, vísindum og kvikmyndum.
Jafnframt kemur fram í þessari heimatilbúnu
sögu minni að þrátt fyrir að sæborgin eins og
hún er skilgreind af vísindamönnum (og í
megninu af vísindaskáldskap) nú til dags sé
harla ólík þeim verum sem ég fjalla um hér á
eftir, álít ég að hægt sé að tala um fyrri mynd-
birtingar gervimennisins eða vélmennisins
sem sæborgir, og halda hugtakinu þannig mjög
opnu.
Flestar þeirra sæborga sem við þekkjum úr
kvikmyndum í dag eru karlkyns, en þar
fara fremstar í flokki karlhetjurnar ( Ro-
bocop (1987), Terminator (I, 1984 og II,
1991) og Matrix (1999). En ein elsta hug-
myndin um sæborgina er kvenkyns. Þeg-
ar rakin er ættarsaga sæborgarinnar hefst
hún yfirleitt á grísku goðsögunni af
Pygmalion og Galateu. Pygmalion er lista-
smiður sem hefur hvað eftir annað orðið
fyrir vonbrigðum í ástamálum, svo hann
sver af sér öll samskipti við konur, gerist
kvenhatari og mótar styttu af hinni fullkomnu
konu, sem hann verður síðan ástfanginn af.
Hann biður ástargyðjuna Afródítu að gefa sér
slíka konu og hún lífgar styttuna við. Kon-
an/styttan var nefnd Galatea.7
Næst ber okkur niður á sextándu öld ( Prag.
Þar hefur Rabbí Löwe skapað annan fyrirrenn-
ara sæborgarinnar, Gólemið.8 Gólemið er ekki
jafnþekkt og aðrar sæborgir, t.d. Frankenstein,
en fyrirbærið er nú notað jöfnum höndum þeg-
ar vísa á til vélvera af hverskyns tagi, eða bara
samskipta manna og tækni.9 Einnig hefur
gólemið orðið æ þekktara innan vísinda- og
fantasíumenningar.10 Gólemið er líkt og Galatea
einskonar myndastytta, mannvera mótuð úr
leir sem síðan er lífguð með bókstöfum hebr-
eska stafrófsins, í krafti dulspeki gyðinga. Hug-
myndin er upphaflega úr trúarritum gyðinga,
þarsem talað er um að í krafti þekkingar sinnar
geti lærðir menn endurtekið sköpun guðs á
Adam, en hann mun hafa verið mótaður úr hin-
um rauða leir jarðar og síðan innblásinn af
lífsanda guðs. Maðurinn getur að sjálfsögðu
ekki gert nákvæmlega eins - aðeins guð getur
úthlutað mennsku - en hann getur hermt eftir
þessari sköpun og lífgað leirmenni sem er þá
einskonar léleg eftirmynd Adams.
Sagan um gólemið frá Prag er til í mörgum
útgáf'um en grunnstefin eru þessi: I kjölfar vax-
andi ofsókna Rúdolfs, þáverandi keisara, á
hendur gyðingum var leitað til Rabbí Löwe um
lausn. Hann ákvað að skapa gólem til að vernda
gyðingana fyrir hermönnum Rúdolfs. Þess á
milli var gólemið notað til heimilisstarfa. Á end-
anum rann á gólemið berserksgangur og eftir
að það hafði rokið um götur Prag, ógnað fólki
og eyðilagt hvað sem á vegi þess varð var það
aflífgað, og varð aftur að þeirri hrúgu af dufti og
leir sem Rabbí Löwe hafði vakið það uppúr."
i sögunni um gólemið frá Prag koma fram
tvö mikilvæg atriði í umræðunni um sæborgina.
Annarsvegar er það minnið um sæborgina sem
vinnuafl eða hreinlega þræl, og hinsvegar kem-
ur þarna fyrst fram sú ógn sem af sæborginni