Þjóðmál - 01.06.2020, Blaðsíða 87

ÞJÓÐMÁL Sumar 2020 85
Ekki hefur verið um það deilt að aðgerðir
Alþingis 10. apríl 1940 hafi verið heimilar og
nauðsynlegar að íslenskum lögum og alþjóða-
rétti. Einstaka menn hreyfðu því hins vegar
einkum eftir á - þótt þeir hefðu átt kost á að
hreyfa því fyrr hefðu þeir þá viljað - að ályktanir
Alþingis væru eigi nógu róttækar. Er svo að
skilja sem þessir menn hafi viljað slíta sam-
bandinu við Dani og stofna lýðveldi þá þegar.
Alger sambandsslit þá þegar hefðu hins
vegar verið ákaflega hæpin eða e.t.v. með
öllu óheimil að alþjóðalögum. Samkvæmt
eðli sambandsins og fjarlægðar Íslands og
Danmerkur gat a.m.k. það eitt, að ekki næðist
til konungs í nokkra daga eða jafnvel vikur,
trauðla heimilað riftingu sambandsins.
Ályktanirnar frá 10. apríl 1940 kváðu hins vegar
berum orðum svo á, að ráðstafanirnar sam-
kvæmt þeim væru einungis gerðar „að svo
stöddu“, þ.e. til bráðabirgða. Menn gerðu sér
þá þegar grein fyrir því að svo kynni að fara að
síðar yrði bæði ótvíræður réttur og þörf til
frekari aðgerða. Því til sönnunar skal þess
getið, að ég sem hafði verið meðal þeirra er
ríkisstjórnin kvaddi til undirbúnings ályktan anna,
lét svo um mælt í grein er ég ritaði í maí–júní
1940 og birtist þá um sumarið í Andvara:
Verður og ekki á móti því mælt að ef það
ástand sem nú er helst langa hríð, eru
forsendur sambandslaganna fallnar brott,
og geta Íslendingar þá ekki lengur verið
bundnir af þeim.
Kemur síðan fram að ég tel riftingarrétt
Íslendinga hljóta að vera ótvíræðan ef ástandið
verði eigi breytt þegar fram á árið 1941 komi.
Fyrri hluta árs 1941 kom upp nokkur ágreiningur
um hvort rifta ætti sambandslögunum þá
þegar og stofna lýðveldi, eða una ætti enn um
sinn við bráðabirgðaskipan þá sem á var.
Reyndu menn þá að gera sér grein fyrir hver
réttarstaða landsins væri. Kom þá í ljós að
ein staka lögfræðingar vildu lítið um málið
segja, en sögðust ekki geta „ábyrgst“ að
riftingar réttur á sambandslögunum væri fyrir
hendi.
Nú er það svo, að hið síðasta af öllu sem góður
lögfræðingur gerir, er að „ábyrgjast“ um úrslit
mála. Svo er margt sinnið sem skinnið. Og
úrslitin velta ákaflega oft á því hver úrslita-
dóminn kveður upp. En það veit enginn
fyrir fram. Þegar leitað er álits lögfræðinga
á vandasömu máli, biður því enginn skyni
gæddur maður um „ábyrgð“ þeirra, heldur
rökstudda greinargerð fyrir skoðunum þeirra.
Hinu mikla máli sem hér var um að ræða var
með öllu ósamboðið að ætla að ráða því til
lykta á þeim grundvelli hvort einhver vildi
„ábyrgjast“ eitthvað, án rökstuðnings en
einungis eftir tilfinningu sinni eða skapgerð.
Ráðherrar Sjálfstæðisflokksins, Ólafur Thors
og Jakob Möller, leituðu því til mín og óskuðu
þess að ég semdi rökstudda greinargerð um
málið.
Við þeim tilmælum varð ég. Til grundvallar
lagði ég þá staðreynd sem Alþingi hafði slegið
fastri með samþykkt sinni 10. apríl 1940 og
Danmörk sjálf hafði viðurkennt, að Danmörk
hefði eigi um nær eins árs bil „getað rækt
umboð til meðferðar“ þeirra mála Íslands sem
henni var fengið með sambandslögunum.
Síðan rakti ég réttarreglur þær sem um
þvílíkt tilfelli giltu, ekki eftir mínu eigin áliti,
því að það hafði enga þýðingu, heldur eftir
samhljóða áliti helstu þjóðréttarfræðinga,
bæði meðal engilsaxneskra þjóða og á
megin landinu, þ. á m. hinna nafnkunnustu
dönsku lögfræðinga. Skoðanir allra þessara
manna voru á eina leið, að riftingarréttur væri
ótvíræður í þvílíku tilfelli sem þessu.
Álitsgerð þessi var síðan afhent ráðherrunum
og sumum þingmanna. Birti ég og höfuðatriði
hennar í Andvara síðar á árinu 1941. Hefi ég
hvorki heyrt né séð nein rökstudd andmæli
gegn skoðunum þeim sem þar eru raktar, né
síðan vitað einn einasta íslenskan lögfræðing í
eigin nafni draga í efa að þær væru réttar.
Alþingi Íslendinga samþykkti og þegar 17.
maí 1941 ályktun sem hvíldi á greindum
kenn ingum hinna erlendu höfunda um
riftingar réttinn, og lýsti þess vegna yfir „að
það telur að Ísland hafi öðlast rétt til fullra
sambandsslita við Danmörk“.