Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2012, Qupperneq 28

Múlaþing
Enginn hefur þó grúskað eins mikið í rit-
verkum Jóns eins og Einar Gunnar Pétursson
(Amastofnun). Hann samdi prófritgerð um
þjóðsögulegt efni í ritum Jóns árið 1970, og
vélritaði þá ýmis óbirt handrit hans. Síðan
tók hann að vinna að útgáfu á einu helsta
ritinu, Samantektum um skilning á Eddu, og
kannaði ýmsar frumheimildir í því sambandi.
Hann gaf svo út Eddurit Jóns lærða, í Ritum
Stofnunar Áma Magnússonar 1998, með ýtar-
legum skýringum, ævisögu Jóns og yfirliti um
ritstörf hans, og var það tekið gilt til doktors-
prófs við Háskóla Islands. (Nánar í ritaskrá
og í yfirliti um ritverk Jóns).
Ætt og uppruni
Jón var fæddur í Ofeigsfirði í Ámeshreppi á
Ströndum árið 1574. Móðir hans hét Sæunn,
dóttir Indriða Ámundasonar prests á Stað í
Steingrímsfírði og víðar, og Guðlaugar konu
hans. Hjá þeim dvaldi Jón eitthvað í æsku.
„Slíkir eru nú færri“, segir hann um Indriða
afa sinn. Föðurafí Jóns, Hákon Þormóðsson,
var skipasmiður, og bjó á Ósi í Steingríms-
fírði. Til hans fór Jón 16 vetra, og var þar
fram yfír tvítugt. Talið er að uppeldi Jóns
hjá öfum sínum og ömmum hafí haft mikil
áhrif á viðhorf hans og lífsferil, en allt þetta
fólk var alið upp í kaþólskri tíð og mun hafa
haldið við þá trú sína. Var Jón alla tíð hallur
undir þann sið.
Jón var snemma námfús og fróðleiks-
þyrstur. Hann segist hafa lært að lesa á gömlu
handriti frá Skálholti. Eftir það las hann allar
bækur sem hann komst í tæri við, en faðir
hans og afar hafa átt einhverjar bækur. Bóka-
kostur þess tíma var annars vegar handritaðar
innlendar sögubækur og handrit með alls
konar hindurvitnum og fróðleiksmolum, þar
á meðal um læknisdóma, töfrasteina, galdra
og dulrúnir, en hins vegar prentaðar guðs-
orðabækur, innlendar og erlendar, og önnur rit
um trúarleg og heimspekileg efni, sem helst
var að finna hjá prestum. (I Landsbókasafni
er veglega handrituð guðspjallabók, sem Jón
skrifaði upp og skreytti, eftir prentaðri bók,
er hann var aðeins 23 ára gamall (mynd bls.
70) og um sama leyti skrifaði hann upp sögu
Guðmundar góða.)
Þegar Jón var 24 ára andaðist Guðmundur
faðir hans, og vildi Jón kenna kynjamanni
nokkrum, Bárði að nafni, um dauða hans.
Segist hann sjálfur hafa orðið fyrir ásóknum
af hálfu Bárðar, líka eftir að hann var dauður.
Árið 1600kvæntist Jón, Sigríði Þorleifsdóttur,
sem einnig var af Ströndum, og 1601 settu
þau bú í Stóra-Fjarðarhorni í Kollafírði.
Þar bjuggu þau aðeins fáein ár, fluttu þá að
Skarði á Skarðsströnd við Breiðafjörð og
voru ýmist þar eða í eyjum er tilheyra jörð-
inni, þ.e. Bjamar- og Ólafseyjum, næstu 6-7
árin, líklega 1605-11. Á Skarði var rótgróið
fræðasetur og komst Jón þar í kynni við ýmis
fágæt handrit og bækur sem hann minnist oft
á síðan, m.a. þýskar „farfveraðar grasabækur“.
Þessi ár á Skarði hafa líklega verið bestu ár
ævi hans, og mótað fræðaferil hans upp frá
því. í Ólafseyjum segist Jón hafa komið fyrir
afturgöngu Geirmundar heljarskinns, land-
námsmanns. Annars er talið að Jón hafi á
þessum ámm helst fengist við smíðar, útskurð
og afritun bóka.
Afdrifaríkir atburðir
Eftir dvölina á Skarði virðast þau hjón hafa
flutt í heimasveit sína, Trékyllisvík; segist Jón
í Fjölmóði hafa verið ginntur þangað og margt
hafí brugðist sem honum var lofað. Hafa þau
hjón líklega verið á hrakhólum, en árið 1615
eru þau búsett í Stóru-Ávík.
Árið 1611 kom upp draugagangur mikill
á Stað í Grunnavík, sem kallaður var Snæ-
fjalladraugurinn. Var Jón fenginn til að kljást
við hann, og var talið að hann hefði aflétt
reimleika þessum með kvæðinu Fjandafœlu
er hann orti af þessu tilefni. Næsta ár orti hann
Snjáfjallavísur hinar síðari, til að kveða niður
annan gangára á þessum slóðum. í báðum
26