Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2012, Síða 36

Múlaþing
Magnús Rafnsson, forstöðumaður Galdra-
seturs á Hólmavík, hefur verið að kanna hlut
Jóns í sambandi við hvalveiðar Baska og
Spánverjavígin 1615. I júlímánuði 2006 var
haldið í Dalbæ á Snæfjallaströnd, Norður
ísaljarðarsýslu, málþing um Spánverjavígin á
Vestfjörðum 1615. Tíu fræðimenn, innlendir
og erlendir, fluttu erindi um þessa atburði og
veltu þeim fyrir sér frá ýmsum hliðum. Þar
kom ritgerð Jóns lærða frá 1616 að sjálf-
sögðu mikið við sögu, og fjallaði Magnús
Rafnsson sérstaklega um hana og minjar um
hvalbræðslu Baska við Steingrímsfjörð. Snjá-
Jjallasetur Ólafs J. Engilbertssonar stóð fyrir
málþinginu. Erindin birtust í Arsriti Sögu-
félags ísfirðinga 46. árg., 2006.
Um jólin 2008 kom út skáldsagan Rökkur-
býsnir eftir Sjón, sem byggist að verulegu
leyti á ævisögu Jóns lærða. Einnig má geta
um útvarpsþátt Berglindar Hasler um Jón
lærða, sem fluttur var um áramótin 2008-09.
Loks er þess að geta að umgetinn Leonid
hefur ritað ævisögu Jóns lærða á rússnesku,
sem út kom árið 2009 í Moskvu. Hann hefur
samið og gefíð út nokkur smárit um íslenska
þjóðtrú, þar sem ritverk Jóns koma við sögu.
Höfundur þessa pistils fór að kynna sér
ritverk Jóns lærða 1985, í sambandi við þjóð-
tríiargrúsk, og 1996 ritaði hann æviágrip Jóns
og grein um Álfarit hans með frumtexta þess,
sem ætlunin var að birta, en það fórst fyrir.
Síðan hafa þessar ritsmíðar, legið í láginni
þar til nú.
Ummæli fræðimanna
Fróðlegt er að bera saman ummæli nokkurra
fræðimanna frá mismunandi tímum um Jón
lærða. I Ferðabók Eggerts Ólafssonar (1772)
fær Jón þessa umsögn í lok kafla um „nátt-
úmsteina“ vestan lands:
Bóndi einn sérvitur, Jón Guðmundsson,
hefir átt drjúgan þátt íþví að efla hjátrú þessa
[þ.e. steinatrúnaj og hindurvitni hjáfáfróðum
almúganum, með því að skrifa um þessi efni,
og hrósa bceði þeim og öðrum hlutum, sem
mátti eiga að hafa til aUs konar undraverka.
Hann hefir, án þess að eiga það skilið, verið
sœmdur þeim heiðri, að nokkrir ágætir, lærðir
menn hafa kallað hann Plinus Isiandicus.
Hann var uppi um miðja síðastliðna öid, og
var sjálfur mjög hjátrúarfullur. Hann var
dæmdur úr landi, en fór þó aldrei utan, því
að enginn skipstjóriþorði að flytja hann brott.
Auk þess héldu sumir tignir menn í landinu
hlífiskyldi yfir honum, af því að þeir höfðu
gaman af homtm, og hann gat frœtt þá um
íslenska fugla, fiska og plöntur. (Ferðabók
E. Ól., 1974,1, 236).
Jón Espólin ritar meðal annars þetta um
Jón lærða 1827:
Getið er og þess, að þá haji Jón kerði,
er um þessar stundir var að Dalakoti í
Útmannasveit, ritað eða útlagt heims sögu
ágrip nokkuð; áður hafði hann samið kvœði
um ýmsan hégóma, og œvi-drápu sína engu
betri, og um álfa; því nœst um steinakraft
bók þá er hann var sektaður fyrir. Svo hejir
og sagt Björn að Skarðsá, að hann hafi ritað
nokkuð móti lœrdómi Lúthers; var hann nú
þremur vetrum betur en sjötugur, er hér var
komið, og er nú lokið hans iðnum. (Arbækur
Espólíns, 6. deild, bls. 122).
Páll Eggert Ólason ritar í lok æviþáttar
síns af Jóni lærða 1916:
ÆviferiII Jóns lœrða er raunasaga manns,
sem í upphafi hefir verið prýðilega velgefinn,
en ill öld hefir spillt. Ókostir hans eru ókostir
aldarinnat: Afskapleg hjátrú, dæmafá trúgirni
og dómgreindarlítil meðferð efnis einkennir
rit hans og samtímismanna hans allflestra.
En samt hefir Jón haft ýmsa hæfileika, sem
oftast einkenna visindamenn, einkum nátt-
úrufrœðinga; athyglisgáfu hefir hann haft
mikla. Minnið hefir verið ágætt og fróð-
leikslöngunin mjög rík, enda varð hann og
maður jjölfróður, en hjátrú og hindurvitni,
sem jýlgdu aldarfarinu og hann saug í sig,
hafa í honum magnast enn framar við and-
34