Saga - 2019, Side 43

Eftir innleiðingu þingræðis í Danmörku árið 1901 kom til sögunnar
sú stefna að færa Íslandi heimastjórn og jafnari rétt innan ríkisins.
Vissulega þótti þetta frumkvæði Dana of fábrotið og var ekki tekið
af mikilli hrifningu á Íslandi.
Þetta gæti stutt það að einkenna Ísland sem nýlendu. Þó eru rök
á móti því. Þegar dönsku hitabeltisnýlendurnar skiluðu ekki hagn -
aði lengur voru þær seldar öðrum ríkjum (þær indversku og afrísku
til Bretlands árin 1845 og 1850 og Vestur-Indíur til Bandaríkjanna
árið 1917). Þetta átti sér aldrei stað með Ísland. Eftir danska ósigur -
inn árið 1864 hugleiddi ríkisstjórnin reyndar innbyrðis mögu leik ann
á því að færa Prússum dönsku Vestur-Indíur eða Ísland í skiptum
fyrir Slésvík. Þessar umræður fóru þó fram án vitundar almennings
og ríkisstjórnin ákvað að endingu að bjóða Ísland ekki til skipta. Að
hluta til því hún taldi hugmyndina óraunsæja og að hluta til af ótta
við viðbrögðin sem slíkt ráðabrugg gæti vakið meðal dansks almenn -
ings sem og á Íslandi og mögulega víðar í Skandinavíu.10
Ástæða þess að það kom ekki til greina að selja Ísland til annars
ríkis var líklega sú að Ísland var gamalt norrænt land með gömul og
sterk söguleg og menningarleg tengsl við aðra hluta Skandinavíu.
Íslenska var sérstakt ritmál og talið vera upprunalega norræna tungu -
málið sem önnur skandinavísk tungumál komu frá. Og tilvist tiltekins
ritmáls kallaði á að að frátöldum hæst settu ríkisstarfs mönnunum
þyrftu allir prestar og starfsmenn dómskerfisins á Ís landi að vera
innfæddir Íslendingar því þeir þurftu að hafa tungu málið á valdi
sínu. Staðan var því þannig að ólíkt Noregi gátu Danir ekki komist í
slíkar stöður á Íslandi, sem tryggði Íslandi sína eigin menningu og
sterka og óvéfengjanlega sjálfsvitund. Önnur ástæða fyrir því að sala
Íslands var aldrei alvarlega íhuguð hafði að gera með þjóðaruppruna.
Ólíkt svörtum íbúum dönsku Vestur-Indía og innfæddum íbúum
afrísku og indversku nýlendanna höfðu Danir og Íslendingar sama
uppruna og þótt þeir töluðu ólík tungumál voru þau náskyld. Fyrir
þær sakir var hvorki mögulegt né eftir sóknar vert að viðhalda svo
skýrum „þeir og við“ greinarmun eða til þess að orða það hispurs -
laust: Öfugt við það sem átti við um hitabeltisnýlendurnar var ekki
hægt að þekkja Dani og Íslendinga í sundur á húðlit þeirra.
En ef nýlenda virðist ekki vera fyllilega viðeigandi lýsing á stöðu
Íslands undir danskri stjórn, hvernig ætti þá að lýsa stöðu þess? Hér
ísland — danmörk: síkvik söguleg tengsl 41
10 Statsrådets forhandlinger, X. bindi. Ritstj. Harald Jørgensen (Kaupmannahöfn:
Munksgaards Forlag 1972), bls. 75–79.
Saga vor 2019 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 13.5.2019 17:21 Page 41