Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 36

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
3736
6 Framlag ýmissa helstu heimspekinga á 18.–19. öld
til þjóðaréttar — Rousseau, Kant og Hegel
Á meðal kunnra heimspekinga sem ótvírætt lögðu sitt af mörkum til frekari
framþróunar þjóðaréttar á 18. og 19. öld, án þess þó að þeir hafi fyrst og fremst
helgað sig fræðigreininni, eru þeir Jean-Jacques Rousseau (1712–1778),
Immanuel Kant (1724–1804) og Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831).
Þrátt fyrir mismunandi áherslur settu þeir allir fram áhrifaríkar hugmyndir um
samskipti ríkja og um þjóðarétt.
Franski heimspekingurinn Rousseau, sem fæddur var inn í fjölskyldu
kalvínista í Genf í Sviss en bjó lengstum í Frakklandi, átti afar kaflaskipta ævi, en
vék nokkuð að þjóðarétti á sínum bestu árum sem fræðimaður upp úr miðri 18.
öld. Efasemdamaðurinn Rousseau sem boðaði visst afturhvarf til náttúrunnar
hefur oft verið teiknaður upp sem fremur neikvæður þegar kemur að trú á
samstarf ríkja. Hvað varðar lögin almennt þá leit Rousseau svo á að hugmyndir
um eðlisrétt eða guðslög hæfðu ágætlega í fullkomnu samfélagi en skorti viðurlög
og þjónuðu þannig í reynd aðeins hagsmunum þeirra slæmu sem sæju enga
ástæðu til að virða lög og þess vegna væri rík þörf á mannasetningum.107 Í raun
var Rousseau því einkum upptekinn af þjóðfélagsmeinum og mögulegum bestu
tæku lausnum og litast hugmyndir hans um þjóðarétt af því auk þess sem hann
setti fram hugmyndir um tilvist almannavilja í samfélagi sem væri óháður
einstaklingunum en ætti að birtast í persónu ríkisins. Þegar kom að þjóðarétti
taldi hann slíkar reglur einkum vera tækifærisbundnar mannasetningar fremur en
byggðar á almennum gildum. Að sama skapi væru átök ríkja óumflýjanleg þar
sem hvorki væri eining um grundvallarreglur né heldur væri einn fullvalda
valdhafi bær til að tryggja framfylgd reglna í samskiptum ríkja. Rousseau taldi,
ólíkt til dæmis Hobbes, að þetta ástand óeiningar og átaka væri þó ekki
manninum eðlislægt heldur leiddi það af sögulegri þróun í átt til alþjóðakerfis
fullvalda ríkja sem teldu sig hafa aðgreinda hagsmuni. Eina lausnin á þessu ástandi
væri að mati Rousseau að gerður yrði samfélagssáttmáli sem væri þá grundvöllur
að eiginlegu alþjóðasamfélagi og þá í formi einhvers konar ríkjasambands eða
sambandsríkis sem væri gerlegt þar sem menningarleg samstaða væri fyrir hendi,
sbr. Evrópu. Sjálfur var Rousseau þó ekki bjartsýnn á að slíkt gæti orðið til á hans
tímum þar sem það væri ekki vilji valdhafanna, auk þess sem að vissir vankantar
fylgdu einnig slíku bandalagi.108 Má segja að þessar hugleiðingar Rousseau kallist
nokkuð á við síðari tíma þróun í átt til alþjóðastofnana.
Annar frægur heimspekingur sem gaf sig nokkuð að réttarheimspeki og
þjóðarétti var Immanuel Kant, sem ól manninn sem fræðimaður og síðar
prófessor við Háskólann í Köningsberg í Austur-Prússlandi (nú Kalíníngrad í
Rússlandi). Helsta framlag Kant í þessum efnum snerist um þýðingu

107 Koskenniemi (n 4) bls. 108.
108 Georg Cavalar, „Jean Jacques Rousseau (1712–1778)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1114–1116.
lýðræðisskipulags fyrir viðhald friðarins, auk þess sem hann setti fram hugmyndir
um það sem kallast „cosmopolitan law“ og má telja undanfara síðari tíma
hugmynda um einstaklingsréttindi sem nauðsynlegan hluta þjóðaréttar. En auk
þess setti Kant einnig fram heildstæðar hugmyndir sínar um eiginlegar
alþjóðastofnanir ríkja.109 Kant setti helstu hugmyndir sínar um alþjóðasamskipti
fram í ritinu Perpetual Peace sem kom út 1795. Í grunninn virðist Kant fremur efins
um að í samskiptum ríkja myndi birtast hið góða í eðli manna og verkefnið væri
því fyrst og fremst það hvernig tryggja mætti frið milli ríkja með andstæða
hagsmuni. Rannsóknir Kant leiddu hann í fyrsta lagi að því að það væri skýr
tenging á milli stjórnskipunar í ríkjum og afstöðu þeirra til friðar. Í öðru lagi var
sýn Kant á þjóðarétt normatíf, þ.e. að þjóðarétti bæri að stuðla að varðveislu
friðarins, en til þess væri nauðsynlegt að ríki mynduðu friðarbandalög sem ekki
íhlutuðust í einkamálefni ríkja heldur væru miðstöð fyrir úrlausn deilumála og
sameiginlegar varnir gegn árásum. Í þriðja lagi setti Kant fram hugmyndir sínar
um „cosmopolitan law“ sem væru þá þau alþjóðalög sem fælu í sér beinar og
almennar reglur um samskipti ríkja við útlendinga þar stadda, nokkuð í anda ius
gentium Rómverja, og væri í sjálfu sér aðgreinanlegt réttarsvið frá þjóðarétti sem
gilti aðeins um samskipti ríkja. Hreyfiafl á bak við slíka jákvæða þróun taldi Kant
geta leitt af almennum réttindum manna en réttarríki myndu almennt virða
fyrirkomulag slíkra réttinda gagnvart borgurum hvers annars í skjóli lögmála um
gagnkvæman hag ríkja af slíku.110 Kant gerði þó skýran greinarmun á lögum og
siðferði en æðsta menningarstig ríkis og samfélags fælist í því að vilja
undirgangast reglur, þ.e. sjálft réttarríkið. Á alþjóðasviðinu birtist þetta í því að
ríki leituðust við að samhæfa vilja sinn til að auka athafnafrelsi einstaklingana og
virðingu fyrir gagnkvæmum réttindum. Ríkin myndu að lokum sjá hag sinn í því
að hemja sig og sýna gagnkvæma virðingu og samvinnu og virða rétt annarra en
gagnkvæmni væri algert lykilhugtak í þjóðarétti.111 Ekkert ríki gæti til lengdar
reynt að réttlæta framgöngu sem það samþykkir ekki sjálft sem almenna breytni
því ríki væru í reynd innbyrðis háð að verulegu leyti. Ríkjum væri því frjálst að
vinna að eigin hagsmunum og hugmyndum ef viðlíka réttur annarra ríkja væri
virtur. Þá má lesa úr skrifum Kant hugmyndir um sjálfsákvörðunarrétt þjóða sem
síðar varð grundvallarregla.112 Hugmyndir Kant um þjóðarétt voru þannig í anda
húmanisma en um margt framúrstefnulegar á hans tíma mælikvarða og reyndust
afar merkilegar og forspáar með hliðsjón af síðari tíma þróun.
Þriðji og heimspekingurinn, og vísast sá einn sá umdeildasti sem lét sig
þjóðarétt nokkuð varða, var hinn þýski Hegel, en áherslur hans marka brotthvarf
frá anda upplýsingarinnar og í átt að rómantískri þjóðernisstefnu 19. aldar.
Grunnhugmynd Hegel var sú að maðurinn gæti aðeins lifað innihaldsríku lífi í

109 Pauline Kleingeld, „Immanuel Kant (1724–1804)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1123.
110 Neff (n 5) bls. 188–189.
111 Sama heimild bls. 251.
112 Pauline Kleingeld, „Immanuel Kant (1724–1804)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritstj.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1125.