Andvari - 01.01.2013, Side 125

ANDVARI
HEIÐARLEIKI OG HRÆSNI
123
14 Sjá Stefán Einarsson 1936: 3-4, 5.
15 Arnór Sigurjónsson 1945: 105. Þórður Helgason (1972: 37) bendir á að hvergi í sögunni
sé ritað gegn kenningum Krists en skynja megi að hún sé rituð „í anda trúleysis“. Til er
önnur „játning" Þorgils um trú sína og samkvæmt henni má líta svo á að hann hafi aðhyllst
algyðistrú. (Þorgils gjallandi 1907: 11) Hér skal ekki reynt að grafast fyrir um hvernig
Þorgils komst að ofangreindri niðurstöðu í trúarefnum. Varðandi „prestahatrið" má þó geta
þess að móðir hans, Guðrún Olafsdóttir (1816-1860) var laundóttir sr. Jóns Þorsteinssonar
(1781-1862) í Reykjahlíð. Afneitaði hann henni fram til fermingar en mun þá hafa nefnt
hana Jónsdóttur af því hann kunni ekki við að fara með ósannindi fyrir altarinu. Var henni
lítil þökk í því og vildi ekki kannast við frændsemi við hann. (Guðmundur Friðjónsson
1909: 101. Stefán Einarsson 1936: 14. Arnór Sigurjónsson 1945: 65. Bjarni Benediktsson
1971: 44. Þórður Helgason 1982: 34-34.) Þorgils átti því ekki langt að sækja dæmi um
tvöfeldni presta m.a. í hjónabandsefnum. Þórólfur Sigurðsson (1886-1940) í Baldursheimi
nágranni Þorgils taldi að örlög móður hans hafi haft áhrif á skoðanir og tilfinningar hans.
(Þórólfur Sigurðsson 1917: 163) Þórólfur hefur eftir Þorgils (úr bréfi) að hann hafi verið
heitur trúmaður í æsku en á fullorðinsárum gerst andvígur kirkju og prestum og það hafi
ekki breyst með aldrinum þótt hugur hans mildaðist í ýmsu. (Þórólfur Sigurðsson 1917: 170,
171) Annar þingeyskur skáldbóndi, Guðmundur Friðjónsson (1869-1944) á Sandi, ritaði
svo um trú Þorgils gjallanda: „Hann er ekki trúmaður á þann hátt, sem það hefir verið þýtt
vanalegast. Hann sækir ekki kirkju, nema ef vera skyldi einu sinni á ári. Þó mun hann goldið
hafa hoftollinn. Eg veit ekki um trúarskoðanir Þorgils. Eg get ætlað, að sú hlýleika tilfinn-
ing, sem sumir menn eiga samvaxna trúarkenningunum, hafi með honum runnið í annan
farveg og orðið að samúð með dýrunum." (Guðmundur Friðjónsson 1909: 100) Ummælin
um hoftollinn má skilja svo að Þorgils gjallandi hafi ekki notfært sér rétt sinn til að ganga
úr þjóðkirkjunni. Af Sálnaregistri Mývatnsþinga og manntölum verður heldur ekki annað
ráðið. Samkv. manntali 1. nóv. 1890 gaf einn maður í Skútustaðasókn ekkert upp um trú
sína. En það var Seinþór Bjarnarson 30 ára ógiftur steinsmiður til heimilis að Helluvaði. Má
því líta svo á að aðrir hafi talist lútherskrar trúar. (Sálnaregistur Mývatnsþinga 1888-1925.
Manntal 1890: 248) Ummælin merkja í öllu falli að Þorgils hafi goldið það til kirkjunnar
sem honum bar en utanþjóðkirkjumenn urðu vissulega ekki gjaldfrjálsir við hana fyrr en
1915 sama ár og Þorgils lést. Hjalti Hugason 2011: 172-174.
16 Arnór Sigurjónsson 1945: 104.
17 í pólitískum efnum virðist afstaða Þorgils gjallanda hafa einkennst af sterkri réttlætiskennd
og baráttuanda (paþos) fyrir einstaklingsfrelsi og mannréttindum, persónu- og skoðana-
frelsi. Þjóðlið Þingeyinga sem hann var félagi í barðist enda fyrir „kirkjufrelsi, kvenfrelsi
og atvinnufrelsi". (Þórólfur Sigurðsson 1917: 172, 173. Bjarni Benediktsson 1971: 46, 47,
49) Ekki tók Þorgils þátt í almennri landsmálapólitík né var flokksbundinn en mun hafa
staðið Landvarnarflokknum nærri eftir að hann kom til sögunnar. (Þórólfur Sigurðsson
1917: 172. Stefán Einarson 1936: 27-28) Annars hefur verið sagt um Þorgils að hann
hafi ekki haft „heildarsýn yfir lífið og tilveruna“ eða hirt um heimspekileg rök. (Bjarni
Benediktsson 1971: 49) Róttækni Þorgils kom einkum fram í mannnskilningi hans sem var
natúralískur en í því fólst m.a. að hann lagði áherslu á „dýrseðli" mannsins en ekki „guð-
dómsneista" hans. I þessu var hann einkum í upphafi róttækari en ýmsir aðrir raunsæishöf-
undar t.d. Gestur Pálsson (1852-1891). Ástinni lýsti Þorgils sem frumlægasta afli mannlegs
lífs er ekki lyti stjórn og hefði oftar en ekki tortímingu í för með sér. (Matthías Viðar
Sæmundsson 1986: 130-131, 132, 136 149. íslensk bókmenntasaga 1996: 803 (Matthías
Viðar Sæmundsson). Sjá og Bjarni Benediktsson 49.) Þorgils trúði þó á hið „göfuga og
hreina í manneðlinu". Þorgils gjallandi 1907: 13.
18 Bent hefur verið á að fléttunni í „Gamalt og nýtt“ svipi mjög til fléttunnar í Constance Ring