Jökull - 01.01.2021, Síða 35

The 1918 Katla eruption
by Judy Fierstein and two anonymous reviewers sig-
nificantly improved the quality of this publication.
ÁGRIP
Kötlugosið 1918 ásamt hlaupinu mikla sem gosið olli
og flæddi yfir Mýrdalssand, Álftaver og Meðalland,
var einn af stærstu atburðum í náttúru Íslands á 20.
öld. Lengi hefur verið vitað að gjóskugosið var mik-
ið enda barst gjóska vítt og breitt um landið meðan á
því stóð. Gosið varð síðla hausts eftir að gróður var
kominn í vetrardvala auk þess sem gjóskan féll víða
á bert land þar sem varðveisluskilyrði voru ekki góð.
Því hefur heildstætt þykktarkort af gjóskulaginu vant-
að. Mælingar hafa verið gerðar í áratugi á gjósku-
laginu frá 1918 á svæðum umhverfis Mýrdalsjökul og
miklum gögnum safnað, en upplýsingar hefur vantað
frá jöklinum. Í tilefni af 100 ára afmæli gossins, var
ráðist í það í ágúst 2018 að safna skipulega sýnum og
mæla þykktir á norðanverðum Mýrdalsjökli þar sem
gjóskulagið kemur úr jökli, 2–3 km ofan jökuljaðars,
og á völdum svæðum í nágrenni jökulsins. Sumarið
2012 hafði sýnum verið safnað af Sólheimajökli og
Kötlujökli, þykktir mældar og sýni tekin. Að auki
hafa lýsingar og myndir úr ferðum á Mýrdalsjökul
að gosstöðvunum sumarið og haustið 1919, árið eftir
gosið, nýst til að staðsetja gosstöðvar og meta gjósku-
þykktir á jöklinum nærri þeim. Upplýsingar sem til
eru um ísþykkt og mælingar á ísskriði frá 2001 eru
síðan notaðar ásamt þekkingu á afkomu jökulsins til
að reikna ferðatíma íss af ákomusvæðum Kötlujökuls
og Sólheimajökuls niður undir sporða, þar sem gjósk-
an frá 1918 kemur upp úr jöklinum. Þessir reikning-
ar benda til þess að gjóskan sem nú er neðarlega í
Kötlujökli hafi fallið inni í Kötluöskjunni, 5 km of-
an jafnvægislínu í um 1300 m hæð, 5 km norðvestan
við gosstöðvarnar. Gjóskan neðst í Sólheimajökli er
talin hafa flust til um ∼11 km og hafa fallið um 6 km
vestan gosstöðvanna. Með mati á jafnvægishraða ís-
flæðis á þessum tveimur jöklum fæst að gjóskan sem
nú er í Kötlujökli hafi verið rúmlega 2 m þykk í lok
gossins, eða 6–7 sinnum þykkari en hún er nú niðri á
leysingasvæðinu. Breytingin í þykkt stafar af því að
við hraðaaukningu íssins þynnist lagið jafnframt því
að það teygist á því. Fyrir Sólheimajökul gæti lagið
hafa verið 3–4 sinnum þykkara þar sem það féll og
e.t.v. um 1.2 m á þykkt. Ljósmyndirnar frá haustinu
1919 benda til þess að gjóskubunkinn upp við gos-
stöðvarnar hafi verið um 25 m þykkur. Þessar upp-
lýsingar eru tengdar við þær fjölmörgu mælingar sem
gerðar hafa verið utan jökulsins og fæst þannig heild-
stætt þykktarkort af gjóskulaginu. Samkvæmt reikn-
ingum á stærð lagsins er rúmmál þess 0.95±0.25 km3,
og því stærra en önnur gjóskulög sem fallið hafa á Ís-
landi eftir Öskjugosið 1875. Þessar tölur segja þó ekki
alla söguna um stærð gossins, því gosefni sem bár-
ust með hlaupinu eru ekki talin með og ekki er reynt
að leggja mat á tilvist eða stærð mögulegs eldvarps á
gosstöðvunum undir jöklinum. Vatnsbornu gosefnin
gætu verið sambærileg að magni og loftborna gjósk-
an sem metin er hér, meðan eldvarp sem kann að hafa
myndast er sennilega miklu minna en magn loftbor-
innar og vatnsborinnar gjósku.
REFERENCES
Ágústsson, H., H. Hannesdóttir, Th. Thorsteinsson, F.
Pálsson and B. Oddsson 2013. Mass balance of Mýr-
dalsjökull ice cap accumulation area and comparison
of observed winter balance with simulated precipita-
tion. Jökull 63, 91–104.
Belart, J. M. C., E. Magnússon, E. Berthier, Á. Þ. Gunn-
laugsson, F. Pálsson, G. Aðalgeirsdóttir, T. Jóhannes-
son, Th. Thorsteinsson, H. Björnsson 2020. Mass bal-
ance of 14 icelandic glaciers, 1945–2017: Spatial vari-
ations and links with climate. Front. Earth Sci., 8, 163.
Bjarnason, H. and S. Thorarinsson 1940. Datering av
vulkaniska asklager I isländsk jordmån. Geografisk
Tidskrift 43, 5–30.
Björnsson, H. 1979. Glaciers in Iceland. Jökull 29, 74–80.
Björnsson, H., F. Pálsson and M. T. Gudmundsson 2000.
Surface and bedrock topography of Mýrdalsjökull ice
cap, Iceland: The Katla caldera, eruption sites and
routes of Jökulhlaups. Jökull 49, 29–46.
Carey, R., B.F. Houghton, Th. Thordarson 2009. Tephra
dispersal and eruption dynamics of wet and dry phases
of the 1875 eruption of Askja volcano, Iceland. Bull.
Volc. 72, 259–278.
Cuffey, K. and W. S. B. Paterson 2010. The physics of
glaciers. 4th edition. Academic Press, 693 pp.
Duller, R.A., N. P. Mountney, A. J. Russell and N. C. Cas-
sidy 2008. Architectural analysis of a volcaniclastic
jokulhlaup deposit, southern Iceland: sedimentary ev-
idence for supercritical flow. Sedimentology 55, 939–
964.
JÖKULL No. 71, 2021 33