Jökull - 01.01.2021, Qupperneq 142

Skjálftavirkni Íslands
Þegar Eysteinn réðst til starfa á Veðurstofunni 1952
var einungis ein skjálftamælistöð á landinu með tvo
mæla sem mældu lárétta þætti hreyfingar jarðar. Ekki
var því um að ræða neinar staðsetningar á skjálftaupp-
tökum nema stærstu skjálfta sem komu einnig fram á
erlendum stöðvum. Þetta breyttist 1952 þegar næmari
mælar voru settir upp í Reykjavík og gömlu mælarn-
ir tveir voru færðir til Akureyrar og Víkur í Mýrdal.
Með þessu neti mátti gera grófar staðsetningar. Ey-
steinn var ötull við að vinna úr mælingunum og skrifa
um skjálftavirknina í þau tímarit sem tiltæk voru.
Einnig skrifaði hann ásamt Sigurði Thoroddsen verk-
fræðingi og Sigurði Þórarinssyni jarðfræðingi grein í
Tímarit Verkfræðingafélagsins um skjálftahættu á Ís-
landi, hina fyrstu sinnar tegundar. Allan starfstíma
sinn á Veðurstofunni safnaði hann upplýsingum um
jarðskjálfta, sem síðar birtust í skýrslum Raunvísinda-
stofnunar háskólans löngu síðar, þegar hann kom aft-
ur til starfa á Íslandi. Þær fjalla um skjálfta á árunum
1930 til 1960 og eru helsta uppspretta fróðleiks um
sjálftavirkni þess tímabils.
Möttullinn undir Íslandi
Við úrvinnslu mæligagna frá skjálftamælinum í
Reykjavík tók Eysteinn eftir því að P-bylgjur frá fjar-
lægum skjálftum urðu fyrir töf á leið sinni undir Ís-
landi ef borið var saman við bylgjur sem mældust á
Grænlandi og Skandinavíu. Hann dró þá ályktun að
undir Íslandi væri möttullinn heitari en undir nærliggj-
andi meginlöndum. Síðan þessar niðurstöður voru
birtar í grein 1964 hafa verið gerðar margar ítarlegri
rannsóknir á þessum heita möttli og birtar af honum
sneiðmyndir. Hann gengur nú undir heitinu íslenski
möttulstrókurinn og er talinn rót hinnar miklu eld-
virkni landsins.
Árin í Uppsölum
Alþjóðlega jarðeðlisfræðiárið 1956 varð kveikjan að
víðtæku samstarfi jarðeðlisfræðinga víða um heim.
Athygli beindist meðal annars að Íslandi vegna sér-
stöðu landsins, einkum vegna legu þess í norðurljósa-
beltinu, eldvirkni og skjálftavirkni. Einn af leiðöngr-
unum sem hingað komu var frá Háskólanum í Upp-
sölum og var undir forystu Markusar Båth sem var
að hasla sér völl sem helsti skjálftafræðingur Norð-
urlanda. Tilgangurinn var að mæla þykkt og gerð
jarðskorpunnar á Íslandi. Með Veðurstofunni og Upp-
salamönnum tókst góð samvinna og tók Eysteinn þátt
í mælingunum. Samvinnan leiddi til þess að Ey-
steinn fór til framhaldsnáms í skjálftafræði hjá Båth
í Uppsölum. Um svipað leyti varð Båth heimsþekktur
vegna framlags síns til máls málanna á þessum árum,
tilrauna með kjarnorkusprengjur og kalda stríðsins.
Kjarnorkuveldin kepptust við að hanna og prófa kjarn-
orkuvopn. Miklu skipti að fylgjast vel með tilraunum
andstæðinganna og skjálftamælar í Svíþjóð voru sér-
staklega vel staðsettir til að nema skjálftabylgjur frá
tilraunasvæðum Rússa. Markus Båth hóf þá að gefa
út fréttir og yfirlýsingar um kjarnorkutilraunir meðan
aðrir vildu helst fara leynt með slíkar upplýsingar. Í
þessu efni varð hann fyrirmynd annarra skjálftafræð-
inga sem með vinnu sinni löngu síðar ruddu brautina
fyrir bann við kjarnorkutilraunum. Ekki fer hjá því
að Eysteinn hafi orðið var við þetta verkefni í Upp-
sölum, en þess sér ekki merki að hann hafi beinlínis
tekið þátt í því. Hann sat hins vegar ekki auðum hönd-
um í Uppsölum. Hann var höfundur eða meðhöfundur
nokkurra vísindagreina, aðallega um gerð jarðskorp-
unnar. Á einu sviði skjálftafræðinnar var hann þar í
framlínunni. Á sjötta áratugnum ruddi sér til rúms að-
ferð til að nota yfirboðsbylgjur frá jarðskjálftum til að
kanna efstu lög jarðar, þ.e. jarðskorpunnar og efsta
hluta möttulsins undir henni. Yfirborðsbylgjur fylgja
yfirborði jarðar og hafa þann merkilega eiginleika að
bylgjur af mismunandi bylgjulengd fara með mishá-
um hraða. Þetta kallast tvístrun og má nota til að
finna lagskiptingu í yfirborðslögum jarðar. Aðferðin
er sérlega notadrjúg til að finna lághraðalög, þ.e. lög
sem hafa lægri bylgjuhraða en þau sem ofan á liggja.
Aðrar aðferðir duga illa til þess. Fræðin sem liggja
til grundvallar höfðu verið þróuð um miðbik aldarinn-
ar, en útreikningar voru flóknir og nánast ómögulegir
fyrr en tölvur komu til sögunnar. Tvær af greinunum
sem Eysteinn skrifaði í Uppsölum fjalla um tvístrun
og hraðalíkön, önnur fyrir Ísland og nágrenni, hin
fyrir Skandinavíu. Þessar greinar eru í hópi alfyrstu
greina sem skrifaðar voru um þetta efni. Nokkrum
árum seinna, þegar tölvur voru komnar til sögunnar,
var þessari aðferð beitt í stórum stíl til að sýna fram
140 JÖKULL No. 71, 2021