Úrval - 01.04.1953, Síða 46

44
TJRVAL
þar meiru. Þetta er ekki ytn
orsökum að kenna, ekki viðnámi
lofts né hrjúfleik hnattborðs, og
ekki svo mjög smæð sameind-
anna, heldur er ástæðan sú, að
efnismagn þeirra er svo lítið.
örðugleikarnir á nákvæmri mið-
un hafa ljósast verið settir fram
af Heisenberg með hinu fræga
óvissusamhengi hans 1927. Sam-
kvæmt því er ekki unnt að á-
kvarða stað og hraða agnar eins
nákvæmlega og vera skal, óviss-
an kemur fram á hvoru um sig
og margfeldni óvissanna kemst
aldrei undir ákveðið mark. Þetta
mark stendur í öfugu hlutfalli
við efnismagn agnarinnar, og
venjuleg knattborðskúla er nógu
stór til þess að það verður ákaf-
lega lítið og gersamlega þýðing-
arlaust. Þótt knattborðskúla
væri svo langt í burtu að rétt
væri hægt að eygja hana í öflug-
asta sjónauka, mundi óvissu-
samhengið ekki koma í veg fyr-
ir það, að unnt væri að hitta
hana. Óvissusamhengið gildir
jafnt um sameindir og knatt-
boðskúlur, en fyrir knattborðs-
kúlur er það gersamlega þýðing-
aiiaust.
En í heimi sameindanna kem-
ur óvissusamhengið í veg fyrir
að unnt sé að miða með nokk-
urri nákvæmni sem heitið geti.
Því meir sem reynt er að koma
kúlunni nákvæmlega fyrir, þeim
mun meiri verður hneigð hennar
til þess að velta til hliðar. Og
þótt vel tækist að hitta hana
með knatttrénu, er hætt við að
hliðarhreyfingin kæmi henni til
að þjóta í ranga átt. Nú gæti
maður hugsað sér að unnt væri
að mæla hliðarhreyfinguna og
reikna með henni, en það er eng-
in leið. Sannleikurinn er sá, svo
ótrúlegt sem það kann að virð-
ast, að það eitt að líta á sam-
eind, getur verið nóg til þess að
að breyta rás hennar. Til sjón-
ar þarf Ijós og ljósið þrýstir á
hvem þann hlut, sem það fell-
ur á. Sá þrýstingur verður að
vísu ekki mældur nema með afar
fíngerðum mælitækjum, en sam-
eindin sem horft er á, er einmitt
nógu fíngert tæki til þess að
verða fyrir áhrifum af þrýst-
ingnum. Manni gæti dottið í hug
að með því að nota nógu veikt
ljós, væri hægt að gera þessa
truflun eins litla og vera skal,
en þar kemur nýtt höfuðatriði
til sögunnar: Það er ekki unnt
að gera ljós eins dauft og vera
skal.
Kvantafræðin gera úr ljósinu
straum örsmárra agna. Hver
ögn eða kvanti felur í sér á-
kveðið orkumagn, og þetta orku-
magn fer eftir lit Ijóssins. Þrýst-
ingur ljóss á flöt er magnið af
höggum kvantanna á flötinn.
Hversu dauft ljós sem notað er,
verður sameindin þó að minnsta
kosti að endurvarpa einum
kvanta svo að unnt sé að sjá
hana, og sú truflun sem þessi
eini árekstur veldur, er einmitt
sú sem óvissusamhengið gerir
ráð fyrir. Þetta er afar stuttara-
leg og ófullkomin röksemda-