Tímarit lögfræðinga - 01.12.2000, Síða 45

Samkvæmt íslenskum rétti gildir sú regla, að skuldari verður ekki dæmdur til
þess að inna greiðslu af hendi, ef honum er alls ekki kleift að greiða.13 A
undantekningin bæði við um almennan og einstaklingsbundinn ómöguleika.
Almennur (objectiv) er ómöguleiki talinn, þegar það er ekki á færi neins manns
að efna, en um einstaklingsbundinn (subjectiv) ómöguleika er talað, þegar það
er skuldarinn sjálfur, sem ekki er fær um að greiða, en ekki er útilokað, að aðrir
séu færir um það.14
Omöguleiki getur hins vegar verið margs konar og af ólíkum ástæðum.
Þannig má t.d. nefna, að maður selur Idut, sem hefur farist eða eyðilagst, eða
seldur er hlutur, sem óheimilt er að selja, t.d. af heilbrigðisástæðum. Hér eru
efndir in natura útilokaðar og í mörgum öðrum svipuðum tilvikum. Það gæti hins
vegar oft á tíðum leitt til óviðunandi niðurstöðu fyrir samningsaðila, ef svo yrði
litið á, að samningurinn væri fortakslaust ógildur af þessum ástæðum. Skaða-
bætur gætu oft komið í stað efnda in natura. Sú gæti t.d. verið niðurstaðan, þegar
seljandi gat gert sér grein fyrir því, að söluhlutur hafði eyðilagst eða farist eða
þegar útbreiðslu smitsjúkdóms í kvikfénaði er að rekja til slæms aðbúnaðar hjá
seljanda. Eins má líka hugsa sér, að kaupandi verðmætis, sem hefur farist eða
verið tekið eignamámi, vilji halda fast við kaupin og greiða kaupverðið, en fá
eignamáms- eða vátryggingabætur. Sjá til athugunar H 1964 873 (m.s. Hringver)
og H 1981 997 (m.b. Skálafell).
Niðurstaðan er því sú, að ómöguleiki leiði ekki fortakslaust af sér ógildi
löggemingsins. Ómöguleikinn hefur hins vegar þær afleiðingar í för með sér, að
skuldari verður ekki dæmdur til efnda in natura, en hann getur eftir atvikum
orðið bótaskyldur gagnvart kröfuhafa eða öðrum vanefndaúrræðum beitt. Af
framangreindu leiðir, að liggi það ljóst fyrir, þegar mál er tekið til dóms, að
ómöguleiki stendur efndum í vegi, verður skuldari ekki dæmdur til efnda in
natura. Rétt er þó að hafa í huga, að uppkvaðning dóms um skyldu til efnda in
natura getur haft þýðingu í vissum tilvikum, t.d. þegar ómöguleiki er tíma-
bundinn, sbr. H 1971 1004 (Grímshagi), eða þegar skuldari hefur ákveðið
valfrelsi við efndir.
2.2 Fjárskortur
Frá framangreindri meginreglu um það, að ómöguleiki leysi undan efndum, er
eins og áður er fram komið, gerð ein þýðingarmikii undantekning. Hún er sú, að
skuldari verður dæmdur til efnda in natura, ef efndir stranda aðeins á fjárskorti
hans. Það er m.ö.o. ekki hægt að bera fjárskort fyrir sig, hvort sem um peninga-
greiðslu eða annars konar greiðslu er að ræða. Þannig getur sá, sem afhenda á
hlut, ekki losnað undan efndum með því að bera það fyrir sig, að fjárskortur hafi
13 Um meginreglu þessa í dönskum rétti sjá t.d. Bernhard Gomard: Obligationsret 2. del, bls. 47
og sami höfundur: Obligationsret Almene emner, 1. hæfte. Naturalopfyldelse, bls. 50; Henry
Ussing: Obligationsretten Alm. Del, bls. 62.
14 Sjá nánar Bernhard Gomard: Obligationsret Almene emner, 1. hæfte. Naturalopfyldelse, bls. 52.
301