Íslenzk tunga - 01.01.1964, Síða 160

156
ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR IV
syni, og dæmi Blöndals um orðið og samsetningar þess eru öll kom-
in úr mæltu máli. í orðabók Blöndals eru tilfærðar tvær merkingar
í orðinu broð: (1) ‘fita er bráir ofan á fisksoði’, (2) ‘fisksoð’. Fyrri
merkingin er talin úr Arnessýslu, hin siðari af svæðinu frá Rang. til
Austfjarða; auk þess hefur Blöndal (í viðbæti) merkinguna ‘hlaup’
úr VSkaft. Merkingin ‘fisksoð’ er greinilega aðalmerking orðsins,
og samkvæmt þeirri vitneskju sem Orðabók Háskólans hefur borizt
er sú merking ennþá lifandi á svæðinu frá Rang. austur á Fljótsdals-
hérað. Sumir heimildarmenn okkar í Rang. telja orðið þó einkum
hafa verið notað um grásleppusoð. Um merkinguna ‘hlaup’ hefur
Orðabókin aftur á móti ekki fengið dæmi, en hins vegar um samsetn-
inguna broðhlaup ‘hlaupið fisksoð eða annað soðhlaup og soðbland-
að þykkni’; um þetta orð höfum við vitneskju úr Skaftafellssýslum
báðum og austan af Fljótsdalshéraði.
Elzt dæmi um orðið broð, annað en úr vísunni í Laufás-Eddu, er
kunnugt úr handriti frá fyrra helmingi 18. aldar af latneska orða-
safninu Nomenclalor Hadriani Junii (Lbs. 2263, 8vo, bls. 56), en þar
stendur: „jus, jusculum, Sod, Juck, brod.“ í orðabókarhandritinu
Lbs. 220, 8vo, frá árunum kringum 1830, stendur: „brod sialft sodid
undan brugginu [skr. breggium] (enn) eins líka sod af ödru siómeti
enn þott án sé feitis.“ Að lesa skuli ‘brugginu’ sést af því að sama
orðasafn skýrir orðið brugg þannig: „þad sem bráir ofaná allslags
feitu siómeti“; og er þar komin sama merkingin og Blöndal tilfærir
í orðinu broð úr Arnessýslu, eins og áður segir. Verður þá um leið
skiljanlegt hvernig broð hefur fengið þá merkingu, en hún kemur
fyrst fyrir í orðasafni Hallgríms Schevings: „broð, brá af súpu,
a[ustan]m[ál].“ Um þessa merkingu höfum við hins vegar ekki
vitneskju úr máli núlifandi manna.
Orðið broð er kunnugt úr öðrum germönskum málum, sbr. forn-
háþ. prot, prod, engilsaxn. broð (e. broth) ‘soð’, og er af sama stofni
og orðin brugga og brauð; það virðist ekki vera kunnugt úr Norður-
landamálum utan íslenzku. Ekki verður sagt með vissu hvort orðið
hefur ávallt merkt ‘fisksoð’ á íslenzku; merkingin má hafa verið
‘soð’ í upphafi, en þrengzt síðar í ‘fisksoð’.