Morgunblaðið - 28.03.1991, Blaðsíða 69

teer sa/.m .82 ajjOAtrjTMMH ai«AJavinjoHOM_
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. MARZ 1991
69
Er mönnum alvara með að
efla innlenda dagskrárgerð?
eftir Önnu Th.
Rögnvaldsdóttur
Mjög kreppir nú að í íslenskri
kvikmyndagerð og raunar má segja
að hún sé ekki einungis stöðnuð
heldur fari greininni aftur í mörgu
tilliti. Lögbundnir telqustofnar áttu
að skila Kvikmjmdasjóði 95 milljón-
um á þessu ári, af þeim fékk úthlut-
unamefnd 57,5 milljónir til ráðstöf-
unar. Margt hefur verið rætt og rit-
að um brýna nauðsyn þess að efla
Kvikmyndasjóð. Hér verður ekki
sérstaklega fjallað um málefni sjóðs-
ins, heldur er ætlunin að gera fram-
tíðarstefnumörkun kvikmyndamála
á íslandi að umræðuefni, einkum
nauðsyn þess að fótunum verði kom-
ið undir samfelldan kvikmyndaiðnað
í landinu. Fyrst verður farið nokkr-
um almennum orðum um stöðu
greinarinnar.
Sjónvarpsmyndagerð er
undirstaðaiðnaðarins
Segja má að kvikmyndir skiptist
í tvo flokka, annarsvegar leiknar
myndir sem eru í fullri lengd og
ætlaðar til sýninga í kvikmyndahús-
um, hinsvegar allar aðrar gerðir
kvikmynda - heimildarmyndir,
stuttar leiknar myndir, sjónvarps-
leikrit, o.s.frv. — sem eiga það eitt
sameiginlegt að vera ætlaðar til sýn-
inga í sjónvarpi.
Hvarvetna í heiminum vinnur all-
ur þorri kvikmyndagerðarmanna við
framleiðslu myndefnis fyrir sjón-
varp. Svo er einnig hér. Islendingar
framleiða einungis eina til þijár bíó-
myndir á ári og veita þær hlutfalls-
lega fáum atvinnu og þá aðeins yfir
blásumarið.
Hvað íslenskar bíómyndir snertir
þá byggjast þær á styrkjum úr Kvik-
myndasjóði, á erlendu fjármagni og
á íslenskum bíóhúsagestum. Sjálf-
stæðir framleiðendur sjónvarpsefnis
hafa engan slíkan grundvöll — þeir
eiga ekki greiðan aðgang að neinum
sjóðum og það sem verra er, þeir
hafa enga markaði fyrir afurðir sín-
ar sem talandi er um. íslensku sjón-
varpsstöðvamar hafa aldrei haft efni
á því að kaupa íslenskt dagskrárefni
af sjálfstæðum framleiðendum í
neinum mæli.
Kyrkingurinn í framleiðslu sjón-
varpsefnis hefur haft þær afleiðing-
ar í för með sér að hér hefur ekki
myndast eðlilegur jarðvegur fyrir
kvikmyndagerð, hvorki í listrænu
né verklegu tilliti. Metnaðarfull ís-
lensk framleiðsla sem ætluð er til
útflutnings verður að byggja á iðn-
aði sem er stöðugur og veitir mennt-
uðu hæfileikafólki tækifæri og þjálf-
un — hvort sem um er að ræða
nýgræðinga eða reynda kvikmynda-
gerðarmenn.
Það er hagkvæmt að efla sjálf-
stæð framleiðslufyrirtæki: Tíu stutt-
ar myndir má gera fyrir verð einnar
bíómyndar; tíu stuttar myndir veita
mun fleira menntuðu fólki þjálfun
og dýrmæta reynslu en ein bíómynd;
tíu stuttar myndir eru fyrirferðar-
meiri í vinnslu en ein bíómynd, þær
dreifast ennfremur jafnar yfir árið
og efla þannig iðnaðinn í landinu.
Menningarlegur ávinningur yrði ótv-
íræður vegna þess að innlent dag-
skrárefni myndi aukast að miklum
mun.
íslenskar bíómjmdir eru
gerðar af útlendingum í
sívaxandimæli
Kreppan í íslenskum kvikmynda-
iðnaði hefur komið mun harðar niður
á kvikmyndagerðarmönnum en kvik-
myndaleikstjórum. Einkum á lykil-
tæknimönnum: Kvikmyndatöku-
mönnum, hljóðmönnum og klippur-
um. Á undanförnum árum hafa út-
lendingar undantekningalítið haft
þessi störf með höndum í íslenskum
bíómyndum. Ein ástæða þess er sú
að erlendir fjármögnunaraðilar eru
ekki ginnkeyptir fyrir því að ráðnir
séu menn sem hafa litla reynslu og
ekki hafa getið sér nafn. Á íslandi
eru samkeppnishæfir kvikmynda-
tökumenn teljandi á fingrum annarr-
ar handar og þeim fer ekki fjölg-
andi. Það er nánast óhugsandi að
þeir íslendingar sem menntað hafa
sig í þessum greinum á undanförn-
um árum fái nokkurntímann lykil-
störf í íslenskri bíómynd.
Það er ijóst að þessari þróun verð-
ur ekki snúið við í einu vetfangi.
Hinsvegar er mjög brýnt að huga
að því hvemig hægt er að hrinda
af stað stórfelldu atvinnuþróunará-
taki í kvikmyndagerð. Framtíð kvik-
myndagerðar á Islandi veltur á því
að grunniðnaðurinn sé efldur, að
fjármagni sé veitt inn í greinina og
markaðir tryggðir. Eins og málum
er nú háttað gæti Menningarsjóður
útvarpsstöðva gegnt þýðingarmiklu
hlutverki í að renna stoðunum undir
þennan iðnað.
Menningarsjóður útvarps-
stöðva er tilgangslaus í
núverandimyndsinni
í Menningarsjóð útvarpsstöðva
rennur sérstakt gjald sem lagt er á
allar auglýsingar í útvarpsstöðvum
(sjónvarpi og hljóðvarpi). Á síðasta
ári áttu u.þ.b. 80 milljónir að renna
til sjóðsins. Á honum liggur sú kvöð
að standa að nokkru leyti undir
rekstri Sinfóníuhljómsveitarinnar og
nam sú fjárhæð a.m.k. 40 milljónum
á síðasta ári. Tilgangur Menningar-
sjóðs útvarpsstöðva er sá að efla
innlenda dagskrárgerð og eru fram-
lög einvörðungu veitt sjónvarps- og
hljóðvarpsstöðvunum sjálfum. Sjóð-
urinn hefur veitt auknu fjármagni
inn í innlenda dagskrárgerð og er
það vel. Um leið gegnir hann því
hlutverki að færa fjármagn milli
stöðvanna, þ.e. peningar sem verða
til í einni stöð kunna að lenda í verk-
efnum hjá einhverri annarri. Erfítt
er að sjá hvaða tilangi þetta á að
þjóna. Þetta er óréttmætt gagnvart
stöðvunum enda hefur gengið með
afbrigðum illa að innheimta þessa
peninga.
Áður en Iengra er haldið er vert
að geta þess að ég leiði hjá mér
hlut hljóðvarpsstöðvanna í Menning-
arsjóði útvarpsstöðva. Efling inn-
lends dagskrárefnis í hljóðvarpi fell-
ur utan ramma þessarar greinar og
þarf að fjalla um það sérstaklega.
Framlög úr Menningar-
sjóðnum gætu laðað erlent
fjármagn inn í íslenskan
kvikmyndaiðnað
Ef Menningarsjóður útvarps-
stöðva yrði leystur undan þeirri kvöð
að standa undir rekstri Sinfóníu-
hljómsveitarinnar og reglugerð hans
breytt á þann veg að framlög skuli
einvörðungu veitt kvikmyndafram-
leiðslufyrirtækjum skapaðist fjár-
hagsgrundvöllur að stöðugum kvik-
myndaiðnaði í landinu. Ávinningur-
inn af þessum breytingum á reglu-
gerð felst ekki síst í því að framlög-
in yrðu mun notadrýgri í höndunum
á sjálfstæðum framleiðslufyrirtækj-
um en stofnunum: Hver milljón sem
sjóðurinn leggur fram gæti laðað
eina eða tvær milljónír eriendis frá,
t.d. frá sjónvarpsstöðvum eða menn-
ingarsjóðum. Islendingar hafa nú
aðgang að Eurimages og Norræna
kvikmynda- og sjónvarpssjóðnum.
Báðir þessir sjóðir styrkja gerð stutt-
mynda og sjónvarpsefnis og báðir
gera það að kröfu sinni að sjálfstæð-
ir framleiðendur sæki um framlög
en ekki stofnanir. íslenskir framleið-
endur sjónvarpsefnis hafa lítið getað
sótt til þessara sjóða vegna þess að
þeir hafa ekkert fjármagn getað lagt
til sjálfir. Menningarsjóður útvarps-
stöðva gæti orðið sá hlekkur sem
vantar í þessa keðju.
Ef stjómvöld gera ennfremur al-
vöm úr því að breyta skattalögunum
og veittu .þeim fyrirtælqum veraleg-
ar skattaívilnanir sem leggja fé í
kvikmyndagerð (og aðra liststarf-
semi). bættist annar dýrmætur
hlekkur við. Samanlagt gæti Menn-
ingarsjóður útvarpsstöðva, erlendir
aðilar og íslensk fýrirtæki veitt stór-
auknu fjármagni inn í íslenskan
kvikmyndaiðnað. Þessi framleiðsla
myndi öll skila sér til íslensku sjón-
varpsstöðvanna og yki hlut innlends
dagskrárefnis veralega. í þessu sam-
bandi myndu framlög úr Menningar-
sjóðnum skoðast sem greiðsla sjón-
varpsstöðvanna fyrir sýningarrétt
efnis í íslensku sjónvarpi.
Tækjabúnaður og mannafli
ríkissjónvarpsins er fullnýttur
Ef marka má stjómmálamenn, er
það höfuðnauðsyn íslenskri menn-
ingu að innlend dagskrárgerð verði
aukin að miklum mun. Ríkissjón-
varpið hefur yfir nægilegum mann-
afla og tækjabúnaði að ráða til þess
að anna innlendri dagskrárgerð eins
og hún er nú, en þó tæplega það.
Ef svo ólíklega vildi til að sjónvarp-
inu yrði gert að stórauka dagskrár-
gerð eða herða gæðakröfur þyrfti
að stækka húsnæðið, auka við mann-
afla og bæta við tækjakosti. Með
vísun í það sem hér er sagt að fram-
an hlýtur að vera hyggilegra og
hagkvæmara á alla lund að velta
hluta framleiðslunnar yfir á sjálf-
stæð framleiðslufyrirtæki.
Kvíkmyndaiðnaðinn verður að
selja í evrópskt samhengi
Það er lýðum ljóst að markaðurinn
á íslandi er of lítill til þess að kvik-
myndagerð geti borið sig. Erlendir
markaðir gera kröfur úm gæði. Is-
lenskir kvikmyndaleikstjórar hafa
þegar sannað að þeir geta risið und:
ir þéim kröfum — það sýnir sókn
íslenskra kvikmynda inn á evrópska
markaði á undanfömum áram. Inn-
lend dagskrárgerð — og þar á ég
við metnaðarfulla listræna fram-
leiðslu — réttir aldrei úr kútnum
fyrr en henni er gert að búa við
svipaðar gæðakröfur. Ef búa á
greininni lífvænleg skilyrði, þ.e.
tryggja lágmarks íjármagn og veita
aðgang að mörkuðum, þarf að renna
fleiri stoðum undir þennan iðnað.
Kvikmyndagerð er flóknari og yfir-
gripsmeiri atvinnuvegur en svo að
hún geti alfarið verið á könnu einn:
ar stofnunar á borð við Kvikmynda-
sjóð. Menningarsjóður útvarps-
stöðva hefur þann kost að hann er
þegar fyrir hendi. Engin ástæða er
til annars en að virkja þann sjóð
betur en gert hefur verið.
í stað þess að líta á kvikmyndir
sem óhemju dýra listgrein sem Is-
lendingar hafí í rauninni alls ekki
efni á, mættu ráðamenn þjóðarinnar
Anna Th. Rögnvaldsdóttir
„í stað þess að líta á
kvikmyndir sem
óhemju dýra listgrein
sem íslendingar hafi í
rauninni alls ekki efni
á, mættu ráðamenn
þjóðarinnar hafa í huga
að kvikmyndagerð er
vænlegt iðnþróunar-
verkefni.“
hafa í huga að kvikmyndagerð er
vænlegt iðnþróunarverkefni. Kvik-
myndaiðnaður hefur að vísu sérstöðu
vegna þess að hann verður alltaf
háður opinbera, eða hálf-opinbera,
fjármagni. Hinsvegar hefur marg-
sinnis verið á það bent og verður
ekki tíundað hér,'að þau fjárframlög
skila sér aftur í einni eða annarri
mynd. Önnur sérstaða kvikmynda-
gerðar er sú að erlendis er gnótt
markaða og fjölgar þeim fremur en
hitt. Það sama verður ekki sagt um
margar aðrar útflutningsvörur okk-
ar. Kvikmyndagerð er menninga-
riðnaður og mikið veltur á að ráða-
menn átti sig á eðli þessarar grein-
ar. Sókn kvikmynda inn á erlenda
markaði sýnir að varðveisla íslenskr-
ar tungu og menningar felst ekki
einvörðungu í þvi að gripa til vama-
raðgerða gegn eriendum áhriftim.
Höfundurer
kvikmyndagerðarmaður.
Villandi málflutningur um Óperuna
Morgunblaðinu hefur borist
eftirfarandi athugasemd frá
stjórn íslensku óperunnar:
Að undanförnu hafa nokkrir fé-
lagar Óperasmiðjunnar ítrekað gef-
ið út yfirlýsingar í ijölmiðlum þar
sem þeir hafa haft í frammi gagn-
rýni á starfsemi íslensku óperunn-
ar. Málflutningur þeirra hefur ýmist
verið byggður á misskilningi eða
einkennst af ósanngirni eins og fram
kemur hér að neðan.
Engir samningar gerðir
Einn helsti þáttur gagnrýninnar
hefur verið staðhæfing félaganna
um að íslenska óperan hafí svikið
samninga um að leigja Óperusmiðj-
unni hús sitt. Þessar alvarlegu ásak-
anir eru tilhæfulausar með öllu og
með ólíkindum að þær skuli bornar
fram án nokkurra gagna þeim til
staðfestingar. Hið rétta er að það
voru engir samningar sviknir, — af
þeirri einföldu ástæðu að engir
samningar höfðu verið gerðir.
í byrjun árs óskaði Óperusmiðjan
eftir afnotum af húsi Óperannar
fyrir sýningar sínar. Stjórn Óper-
unnar fjallaði um málið um miðjan
janúar og tók því vinsamlega. Þá
var verið að ræða um leigu ópera-
hússins fyrri hluta marsmánaðar.
Ljóst var að sýningar á óperanni
Rigoletto myndu liggja niðri á þess-
um tíma og að óperahúsið yrði ekki
upptekið fyrir aðra starfsemi.
Stjórninni þótti því meira en sjálf-
sagt að lána húsið undir sýningar
Óperusmiðjunnar, enda hefur það
verið notað undir ýmiss konar tón-
listarstarfsemi í ríkum mæli um
langt árabil eins og tónlistaráhuga-
fólki er vel kunnugt um. Síðar kom
á daginn að Óperusmiðjan yrði ekki
tilbúin með sýningu sina á tilteknum
tíma og að sá tími, sem nú var ósk-
að eftir, myndi rekast á sýningar-
tíma Óperunnar á Rigoletto. Málið
féll því sjálfkrafa niður.
Styrktarfélag íslensku
óperunnar
Starf íslensku óperunnar ein-
kennist'ekki af neinni klíkustarfsemi
eins og félagarnir hafa geflð í skyn.
Stjórn hennar er kjörin með lýðræð-
islegum hætti á aðalfundi Styrktar-
félags íslensku óperunnar, en nú
eru um 1.100 félagar skráðir í því.
Þetta fjölmenna félag er með æðsta
vald í öllum málefnum íslensku ópe-
runnar og þar með ráðstöfun dánar-
gjafar Helgu og Sigurliða Kristjáns-
sonar, sem gefín var Islensku ópe-
runni fyrir tólf árum. Félagið er
opið öllum þeim sem áhuga hafa á
málefnum þess og er það því eðlileg-
ur vettvangur fyrir umræður um
mál Óperunnar.
Miðstöð tónlistar
Hús íslensku óperannar hefur frá
upphafi verið opið öllum flytjendum
klassískrar tónlistar, sem hafa greitt
mjög væga leigu fyrir, leigu sem
oft á tíðum hefur ekki staðið undir
kostnaði. Hinn mikli fjöldi tónleika,
sem haldinn er í húsinu ár hvert,
ber vitni um þetta. Þótt Óperan
áskilji sér rétt til þess að láta sínar
eigin sýningar ganga fyrir, gefur
það fráleitt tilefni til gagnrýni.
Óperusmiðjan hefur aðeins starf-
að í eitt ár og fyrirhuguð Mozartsýn-
ing hefði orðið annað verkefni henn-
ar. Forsvarsmenn hennar hafa aldr-
ei áður beðið um afnot af húsi Ópe-
rannar og ekki hefur verið um neins
konar árekstra að ræða á milli þess-
ara aðila.
Val söngvara
Sumir félagar Óperasmiðjunnar
hafa starfað fyrir íslensku óperuna
og komið fram í sýningum hennar,
en aðrir ekki. Það hlýtur alltaf að
vera vandasamt að velja þá söngv-
ara, sem erindi eiga upp á ópera-
svið. Það val hefur ýmist verið gert
með áheymarsöng eða með því að
fylgjast með tónleikum íslenskra
söngvara. Segja má að nú sé venju
fremur langt síðan áheymarsöngur
fór síðast fram í íslensku óperunni,
enda stendur hann nú fyrir dyram.
Á sviði íslensku óperunnar hafa
mjög margir íslenskir söngvarar
fengið tækifæri. Þeir sem best hafa
staðið sighafa fengið stærri og fleiri
tækifæri. Samtals munu tæplega
80 íslenskir söngvarar hafa komið
fram í sýningum Óperunnar, þar
af um 50, sem hafa verið að stíga
sín fyrstu skref á óperusviðinu. Af
þeim hópi era nú 8 söngvarar starf-
andi erlendis. Þetta segir væntan-
lega allt sem segja þarf um þessi
mál.
Rétt er að geta þess, að íslenska
óperan er ekki eini aðilinn, sem vel-
ur söngvara til þátttöku í flutningi
tónsmíða. Það gerir Sinfóníuhljóm-
sveit íslands einnig og era aðferðir
ráðamanna þar ekki verulega frá-
bragðnar aðferðum stjórnenda Ópe-
rannar. Á báðum stöðum virðast
menn komast að svipuðum niður-
stöðum um það hvaða söngvarar séu
líklegastir til að standa undir þeim
listrænu kröfum, sem gera þarf til
þeirra.
Listræn gæði
Hlutverk íslensku óperunnar er
ekki eingöngu það að gefa íslensk-
um söngvurum tækifæri, heldur
einnig að halda ákveðnum listræn-
um gæðum á sýningum sínum. Þvi
verður hveiju sinni að velja þá
söngvara, sem .best tryggja þau
gæði. Starfsemi íslensku óperannar
verður best dæmd út frá því hversu
vel tekst til að þessu leytinu. Eftir
viðbrögðum almennings og fjöl-
miðlagagnrýnenda á undanfömum
árum virðist það hafa tekist býsna
vel.
Starfsemi íslensku óperannar er
ekki hafin yfir gagnrýni, en hún
þarf þó að vera málefnaleg og byggð
á sanngirni. Nú í vetur hefur Is-
lenska óperan barist fýrir fjárhags-
legri framtíð sinni. Þeirri baráttu
er hvergi nærri lokið. Hin ósann-
gjarna gagnrýni félaga Óperasmiðj-
unnar gæti hugsanlega valdið Ópe-
runni verulegum skaða í þessu til-
liti. Spyrja má hvort það sé það, sem
vaki fyrir þeim félögunum, og hvort
þau telji að það verði þá óperalist-
inni í landinu til framdráttar.
Stjórn íslensku óperunnar