Morgunblaðið - 28.03.1991, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDÁGUR 28. MARZ 1991
Ást í ljósi og birtu
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Sýning sú á verkum Jóhannesar
Kjarvals, sem undanfarið hefur verið
uppi í Kjarvalssal, ásamt sögulegu
yfirliti á ferli hans í myndum og
ýmsum munum og dóti úr fórum
hans í gangi, hefur verið tilefni
ýmissa hugleiðinga hjá mér.
I þessari samantekt er margt
snjallra verka frá hálfu listamanns-
ins og sem fyrr vekja munirnir í
glerskápnum upp hjá manni marg-
víslegar kenndir. Hér talar fortíðin
á einkar náinn hátt til skoðandans,
sem verður margs fróðari um hagi
og hugsunarhátt listamannsins,
skoði hann munina vel og auðnist
honum að lesa pár hans við ýmis
tækifæri. Það er auðséð, er Kjarval
grípur til stílvopnsins, að hann lætur
stjómast af tilfinningunum og
augnabliks hugarblossa frekar en
yfirvegaðri rósemi og skrif hans em
að því leyti náskyld málverkunum,
er hann lætur kenndir og hughrif
ráða ferðinni að því er virðist nær
stjómlaust og einungis samkvæmt
rökfræði skynjunarinnar.
Þetta er skylt ákveðinni athöfn
innan myndlistarinnar, sem nefnd
er „óformleg list“ (Art informel), og
hér ráða ferðinni óheftar listrænar
kenndir, fijáls og opin tjáning í lit
og línu.
Kjarval skrifaði mörg bréf og
myndskreytti þau gjarnan, og hann
var prýðilega máli farinn, enda
gæddur skáldlegri æð, svo sem bæk-
ur hans svo og önnur skrif hans á
opinberum vettvangi bera með sér.
Hann hafði og skemmtilega og
safaríka kímni, sem lifir í munnmæl-
um og gerði manninn að þjóðsögu,
löngu áður en hann hlaut þá at-
hygli og viðurkenningu, sem honum
bar sem málara.
Auðvitað má gera ráð fyrir, að
margar af þeim sögum, sem eignað-
ar eru honum, séu annarra tilbúning-
ur, en þær eru skyldar öðru, sem
frá honum kom og hinni sérstæðu
persónu.
Kjarval var i eðli sínu sannur ís-
lendingur, sem vildi að persónuréttur
hans væri virtur, en ekki fótum troð-
inn af embættismönnum og opinber-
um tilskipunum. Þessu til staðfest-
ingar er upphaf sérkennilegs bréfs,
sem hann ritaði kjörstjórn Reykja-
víkur við bæjarstjórnarkosningarnar
í janúarmánuði 1940:
„Sú athöfn verkar illa á mig að
fleygja nöfnum ijölda göfugra
manna niður um rauf í lokaðan
kassa, þar sem seðillinn verður að
dúsa þangað til kosningatíminn er
útrunninn.
Enginn vafi er á að mér finnst
þetta vera aðferð til þess að svívirða
mig persónulega — og hvern kjós-
anda sem er — Að heimta mann á
kjörstað til þess að fremja athöfn
sem kallar fram í manni tilfinningar
skyldastar einhverskonar flölda-
morði.
Annað mál er hvort er hægt að
eitt fjögurra ára tímabil nægir til
að útfinna kosningaaðferð sem fyrir-
byggði morðtilfinninguna á sjálfum
sér og samtíðinni allri.“
Og þar sem kosningar eru á næsta
leiti þá er ekki úr vegi að minna á
þessi orð meistarans, en auðséð er
á orðalaginu og skriftinni, að honum
var heitt í hamsi og mikið niðri fyrir.
Margt fleira.skemmtilegt má lesa
í tækifærispári hans í glerkössunum
og það má alveg gera því skóna, að
margt af því, sem þar getur að líta,
hafi sögulegt gildi í sjálfu sér, því
að þar sér í heilmikið af lífsháttum
og hvunndegi liðinnar tíðar ásamt
hugsunarhætti, sem er mörgum nú-
tímamanninum framandi.
Með því að varðveita þessa í sum-
um tilvikum að því er virðist fánýtu
muni hvunndagsins, sem flestir losa
sig fljótlega við, bregður Kjarval upp
ljósi á umhverfi sitt, samtíð og dag-
legt líf. Þegar búið verður að skrá
þetta allt og skipuleggja og koma
úrvali þess fyrir í væntanlegu Kjar-
valssafni, munu
þeir verða ómiss-
andi þáttur þess
og gera safnið hlý-
legra og mun for-
vitnilegra til heim-
sóknar.
Munimir segja
okkur m.a. frá því,
hve margþættur
og lifandi persónu-
leiki Kjarvals var
og hve hann var
meðvitaður og
jarðtengdur í sam-
tíð sinni.
Ymsirmjögper-
sónulegir munir úr
eigu hans em í
sjálfu sér dýrgrip-
ir, sem bregða upp
mynd af lista-
Drekagil. Olía á striga, 118135,5 sm. Dánargjöf Steingríms Þorsteins-
sonar, 1990.
Ástirnar, um 1930. Olía á striga, 5298 sm. Gjöf frá Joan Halford 1991.
Þessi leica
M6 HEFUR
KOMIÐ TIL
KÓPASKERS,
SAN FRANSISCO, PRAG,
FENEYJA, ÍSAFJARÐAR,
MADRID, LISSABON, HRÚTAFJARÐAR,
LONDON, PARÍS, NEW YORK, HELLU, HRAFNTINNU-
SKERS, BERLÍNAR, SOLMS, IBIZA, KEFLAVÍKUR,
RÓMABORGAR, SANDGERÐIS, BOSTON, BOL-
UNGARVÍKUR, BLÖNDUÓSS, LENINGRAD. AÐ
LJÓTAPOLLI. LEST TIL LILLEHAMMER. BÍLVELTU
í ÓDÁÐAHRAUNI. AÐ ELDGOSI VIÐ HEKLU í -15°
FROSTI. FUNHITA í FLÓRÍDA. ROKI í
REYKJAVÍK. RIGNINGU Á RAUFARHÖFN. SKÍÐI
í ÖLPUNUM... SVONA VÆRI HÆGT AÐ HALDA
LENGI ÁFRAM AÐ TELJA UPP VINNUFERÐIRNAR
SEM ÞESSI LEICA M6 HEFUR FARIÐ í MEÐ PÁLI
STEFÁNSSYNI LJÓSMYNDARA ICELAND
REVIEW OG ALLTAF SKILAR HÚN VERKI SÍNU
FULLKOMLEGA. EIGNASTU GÓÐAN FERÐAFÉLAGA
Á KYNNINGARVERÐI, VEL ÆTTAÐAN, SEM
RÍFST ALDREI OG ER ALLTAF SAMMÁLA. HRINGDU
STRAX í LAUFEYJU HJÁ DAVID PITT & CO. HF.,
S. 621333 OG LÁTTU HANA KOMA ÞÉR Á ÓVART.
LEICA M6 OG LEICA R6 MYNDAVÉLAR. ÞÆR BESTU.
etca
manninum í leik og starfi og sem
slíkir ómetanlegir.
Hinar mörgu smáteikningar og
skissur sem prýða glerskápana eru
gullfallégar sumar hveijar og sýna
hve fjölhæf listræn gáfa leyndist
með Kjarval. Væri meira en æski-
legt að reynt yrði að aldursgreina
þennan þátt listsköpunar hans. Það
eru nefnilega miklar líkur á því, að
fyrstu óhlutlægu flatarmyndirnar,
sem gerðar voru á Islandi hafi orðið
til í höndum þessa listamanns.
— Kjarval var málari, er lét
stjórnast af ást sinni á birtugjafan-
um, hann gekk bókstaflega fyrir
náttúrubirtunni, var tengdur henni
af lífi og sál. Um það eru hin fjöl-
þættu verk hans til vitnis, sem taka
sig best út í dagsbirtunni og breyt-
ast eftir sólargangi og birtuskilyrð-
um. Blæbrigðaríkdómur mynda
hans er mikill og svið hans víð-
feðmt, því að jafn upprunalegur list-
amaður er engum háður og fer ein-
ungis eftir geðbrigðum sínum og
hugdettum, kemur sér ekki upp
neinu ákveðnu kerfi, sem hann svo
takmarkar sig við. Kjarval telst
málari tilfinninga og skynjunar frek-
ar en vitsmuna og kaldrar rök-
hyggju og af þeim sökum hafa
myndverk hans svo mikla útgeislun
og grípa skoðandann mörg hver í
einu vetfangi. Menn geta ekki annað
en hrifist, hafi þeir á annað borð
upprunalega og ómengaða tilfinn-
ingu fyrir lit, formi, línu og Ijósbrigð-
um, — málverkinu í sjálfu sér. Lista-
maðurinn nær iðulega á einhvern
óútskýranlegan hátt stemmningunni
í myndefninu, sjálfu andrúminu og
verundinni allt um kring, og er þá
sama hvort hann er að mála stór-
brotið landslag eða brotabrot þess.
Atriði sem voru honum miklu hug-
leiknari en að útkoman líktist mynd-
efninu, hann var nefnilega jafnan
að beisla heildina og frumkjama
viðfangsefnisins.
Menn skynja landið á alveg sér-
stakan hátt í myndum Kjarvals, land
drauma og huldufólks, óspillta, vold-
uga og hijúfa náttúru, en með svo
óvæntar hliðar og hlýju í bland og
töfrum slungin ljósbrigði.
Myndir hans eru mettaðar
andagt, kyrrð og háleitri fegurð, er
þrengir sér inn í skynheim þess, sem
skoðar þær, eru lífrænt tilfinninga-
ástand, sem er náskylt almættinu
og í senn svo nálægar okkur og
eðlilegar sem fjarlægar og óraunver-
ulegar. Þær eru eins og núið, sem
stendur kyrrt, stillimynd úr eilífum
sjónleik sköpunarverksins og töfrum
slungin opinberun.
Allt þetta og margt fleira kemur
fram í myndverkunum, sem sýnd
eru í Kjarvalssal fram til 24. apríl,
en manni kemur það spanskt fyrir
sjónir að í sambandi við úttekt, sem
stendur jafn lengi yfir, skuli ekki
vera nein sýningarskrá né sérstök
fræðileg umfjöllun fyrir utan lit-
myndaröðina undir gleri, er með
örstuttum hnitmiðuðum skýringar-
textum segir ágætlega frá þróun
listar hans. Slíkt er meinbugur á
framkvæmdinni, því að það væri lið-
ur til krufningar listar Kjarvals og
einstakra þátta hennar og sýningum
á verkum hans á jafnan að fylgja
úr hlaði' með öllu meiri virkt en
skyldurækninni einni.
Svo er það líka annað, að margur
álítur, að verk Kjarvals njóti sín
ekki til fulls í húsakynnum, sem eru
jafn hrá og opin, þeir vilja meina,
að verk hans þurfi hlýlegra og inni-
legra umhverfi og umfram allt nátt-
úrubirtu. Gerviljós er hart og staðl-
að, en náttúrubirtan síhvikul, lífræn
og skapandi.
Og satt að segja eru sum verkin
beinlínis vandræðaleg í uppheng-
ingu, því að það þarf að skapa þeim
alveg sérstakt hnitmiðað og rétt
andrúm, svona eitthvað svipað og
gert var, er höggmyndir Bertels
Thorvaldsens voru sýndar í sama sal
um árið. Það getur stundum skipt
sköpum, og heimurinn sá t.d. verk
Thorvaldsens í nýju ljósi eftir stóra
sýningu í Köln nokkru áður, þar sem
sérstakri lýsingu var beitt, og þótti
mönnum það mikill lærdómur. Mað-
ur þorir varla að hugsa þá hugsun
til enda, hvernig myndir hans hefðu
tekið sig út í salarkynnunum eins
og þau leggja sig. '
Mestu máli varðar að myndverk
málara, sem var jafn háður birtu-
gjafanum og Kjarval, séu umleikin
þeirri náttúrubirtu, sem fæddi þau
af sér. Hvikulum ljósbrigðum dags-
ins, sem hann unni af lífi og sál,
helst því ofanljósi, sem byrgt hefur
verið fyrir á staðnum.
íslenzk þóð má ekki gleyma því,
að hinsta ósk þjóðarlistamannsins
Jóhannesar Sveinssonar Kjarvals
var að fá að deyja í björtu.
Þessa ósk hans uppfyllti skapar-
inn, en verður það svo ekki auðna
þjóðar hans, að þessi sami birtu-
gjafi og var lífsmögn verka Kjarv-
als, fái fijáls og óhindraður að leika
um myndir listamannsins í fyrirhug-
uðu Kjai'valssafni?