Morgunblaðið - 28.03.1991, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. MARZ 1991
29
Kunningjaþjóðfélagið og hóphyggjan
Uppnininn - skáld-
saga um einstakling
eftir Tómas Hansson
Ef spurt er hvað helst einkenni
ungt fólk á okkar tímum kemur
margt jákvætt upp í hugann. Eitt
atriði er þó að mínu mati ekki svo
jákvætt og í raun mjög neikvætt,
en það er tilhneigingin til meðal-
mennskunnar, tilhneigingin til þess
að vera þátttakandi í hópnum hóps-
ins vegna, en ekki sjálfs síns vegna.
Sú kynslóð sem nefnd hefur ver-
ið ’68 kynslóðin er af mörgum talin
kynslóð hugsjóna og baráttu fyrir
betri heimi og þess vegna ékki kyn-
slóð látlausrar meðalmennsku. Ég
vil ekki ráðast á jafnþekkta kynslóð
og ’68 kynslóðina, en þó má færa
rök fyrir því að barátta hennar
hafi oft einkennst af meðaimennsku
og hóphyggju. Margir af þessari
kynslóð minnast með brosi á vör á
fyrri tíma og segja, þetta var tíðar-
andinn, við höfðum hugsjón. En
þetta svar snertir einmitt spuming-
una sem er svo mikilvæg: Er það
hugsjón að láta mótast af tíðarand-
anum, af góðum málstað eða af
góðum hóp, án þess að hafa haft
einhveija ákveðna hugsjón fyrir?
Eflaust má segja að einstaklingur-
inn sé sífellt að læra og þess vegna
feli þátttaka í hóp og hugsjónir
annarra í sér ákveðinn lærdóm fyr-
ir ungan einstakling. Það er vissu-
lega rétt að vissu marki, en ég tel
þó að þessi iærdómur feli oftar en
ekki í sér blekkingu og slævi vitund
einstaklinga og einstaklingseðlis-
ins. Hóphyggjan nær því yfirhönd-
inni, en einstaklingseðlið verður að
sérvisku. Þetta er það sem ég sé
neikvætt við^viðhorf ungs fólks
okkar tíma, svo og í viðhorfum
hinnar nafntoguðu kynslóðar á und-
an.
Þjóðfélag hóphyggjunnar
Mér verður tíðrætt um hópa sem
andstæðu einstaklingsins. Þetta má
ekki skilja sem svo að hér fari fram
einhver lastalestur um hópa, sam-
starf og samvinnu hvers konar. Ég
tel einstaklinga eiga mikið erindi í
hópa og félög, svo framarlega sem
það er gert á eigin forsendum. Því
miður er þjóðfélag okkar þannig
að kunningsskapur og sambönd
ýmiss konar vega oft þyngra en
hæfileikar og framtakssemi. Ungt
fólk segir það mikilvægt að hafa
sambönd og þekkja réttu aðilana
og að þátttaka í stjórnmálum tryggi
frama en sé í raun ekki grundvölluð
af hugsónum. Hugsjónamennska
er sérviska, samningar og hinn
gullni meðalvegur er það sem skipt-
ir máli. Þjóðfélagið knýr einstakl-
ingana til þess að beygja sig undir
vald og forsjá hinna ýmsu hópa.
Styrkir til menningarmáia og lista
eru ákveðnir af nefndum gáfu-
manna og menningarfrömuða, sem
vit hafa fyrir' hinum varnarlausa
og skammsýna, en þó fjölmenna
hópi einstaklinga, sem stundum er
nefndur almenningur. Slíkar nefnd-
ir úthluta oftar en ekki fjármunum
almennings til aðila af sömu stétt,
úr sömu listgrein til verka ,sem þeir
sjálfir hafa mikinn áhuga á. Ýmsir
sjóðir ráðstafa fé til atvinnulífs og
til ýmissa sérhagsmunahópa þar
sem hagsmunaaðilar hafa vit fyrir
einstaklingunum. Þessir hópar
manna sem ákvarðanir taka, út-
hluta oftar en ekki til þeirra at-
vinnugeira sem þeir hafa jafnframt
lífsafkomu sína af beint eða óbeint.
Skólakerfið er -fastskorðað. Það
kennir öllum einstaklingum sama
eða svipað námsefni og sömu bæk-
urnar, sem gjarnan eru valdar á
einum stað, á einni skrifstofu. Allt
ríkiskerfíð gætir þess vel að ein-
staklingseðlið fái ekki notið sín
nema á völdum sviðum mannlífsins,
sem auðvitað einhver hópur ákveð-
ur hver séu. Eitt er víst að þessi
svið mannlífsins eru fá. Ríkisspítali
tekur á móti okkur í fæðingu, og
síðan taka við niðurgreidd dagheim-
ili. Ríkisskólakerfið er opið manni
frá 6 ára aldri fram á fertugsaldur-
inn eða lengur, án þess að nokkur
gjöld séu greidd og án þess að nokk-
ur spyiji hvort vinnumarkaðurinn
þarfnist manns. Húsnæðiskerfið
lánar okkur fyrir húsnæði á niður-
greiddum kjörum og með vaxtabót-
um. Námslánakerfið lánar óháð
námsleið og í fjölda ára án vaxta.
Atvinnuvegasjóðir lána til alls kon-
ar fyrirtækjarekstrar á niðurgreidd-
um kjörum. Ríkið er atvinnurekandi
mikils fjölda fólks, beint eða óbeint.
Matvörur sem við náðarsamlegast
fáum að borða eru niðurgreiddar,
með þeirri undarlegu niðurstöðu að
þær eru á fáum afkimum veraldar
dýrari. Aðild að félögum svo sem
stéttarfélögum er skylduð þrátt fyr-
ir lítinn vilja til þátttöku, svo sem
aðsókn á fundi sýnir. Menning
hvers konar er niðurgreidd og
styrkt á ólíklegasta máta, óháð
raunverulegum vilja almennings til
„Boðskapur sögunnar á
við um öll svið mann-
lífsins, þó aðskáldsag-
an sé heimfærð á snilld-
arhátt að heimi bygg-
ingarlistarinnar. Höf-
undur bókarinnar er
rússnesk-ameríski rit-
höfundurinn og heim-
spekingurinn Ayn
Rand, en bókin kom út
árið 1943.“
að njóta hennar. Þessi mörgu svið,
þar sem við njótum handleiðslu for-
sjárhyggjunnar, eiga við hvort sem
fólk kemur út fátækt eða ekki.
Lýðræði er þjóðskipulag hins
frjálsa og óháða manns
Margir gætu haldið að hér sé
haldið fram að áðurnefndir gáfu-
menn og meðlimir hópa séu ein-
hveijir óþurftarmenn. Það er alls
ekki svo. Margir þeirra manna
(kvenna og karla) sem fylla þessa
fiokka eru mjög hæfir á sínu sviði,
í listum, menningu, vísindum og
athafnalífi. Vandamálið er það að
þeir taká til sín of mikla ábyrgð,
sem þeir bera þó vel, en væri samt
betur komin hjá einstaklingunum
sjálfum einstaklinganna vegna, lýð-
ræðisins vegna og þjóðfélagsins
vegna. Lýðræðisþjóðfélagið getur
ekki dafnað til lengri tíma litið, ef
allt vald er fært til þeirra sem til
þekkja og hagsmuna hafa að gæta,
frá þeim sem þurfa að nota og fram-
leiða.
Mikið vatn hefur þó runnið til
sjávar frá þeim tíma þegar landið
var bundið þvílíkum haftaböndum
að ekkert annað en kunningsskapúr
eða þátttaka í hópum, t.d. tengdum
stjórnmálum, dugði til að geta kom-
ist sómasamlega af. Þó er miðstýr-
ing enn mikil á öllum sviðum þjóðfé-
lagsins og vald sérhagsmunaaðila
sterkara vali einstaklingsins. Við
þessar aðstæður verður fulltrúalýð-
ræðið of flókið til að kjósandinn
geti fylgst með öllu, hann kýs eftir
almennum slagorðum, en framselur
vald sem snertir nánast alla þætti
lífs hans. Svigrúm einstaklingsins
til þess að velja (annað en fulltrúa
sinn) og til þess að taka ákvarðan-
ir á eigin ábyrgð þarf að vera mik-
ið, svo að um raunverulegt lýðræði
og valddreifingu verði að ræða.
Auðvitað er þó aðalástæðan sú að
allir skuli hafa þann sjálfsagða rétt
að vera fijálsir og óháðir tilskipun-
um um hvernig þeir eigi að haga
lífi sínu, svo framarlega sem at-
hafnir hins fijálsa manns skaði
ekki aðra.
Skáldsagan Uppruninn
Uppruninn er skáldsaga sem
fjallar um baráttu einstaklings við
kerfi, hópa og þjóðfélag svipað því
sem áður er lýst. Þessi skáldsaga
Tiitti beint í mark á allan hátt og
veidur mörgum andvökunóttum
fyrir alla þá sem taka námslán,
húsnæðislán, kynnast fólki með
hagsmuni í huga eða eru félagar í
hagsmuna- eða stéttarfélögum.
Uppruninn er saga um hluti sem
engum er óviðkomandi, en jafn-
framt er þetta spennadi örlagasaga
um líf, tilfinningar og sérstaklega
eftirminnilegar persónur, sem eiga
sér ótal fyrirmyndir.
Uppruninn er skáldsaga um líf
tveggja ungra arkitekta á fyrri
hluta aldarinnar í Bandaríkjunum.
Þeir eiga aðeins eitt sameiginlegt, -
en það eru námshæfileikar. Að öðru
leyti eru þeir ólíkir. Annar býr við
velgengni á öllum sviðum og út-
skrifast með sóma, en velgengni
hans er fyrst og fremst að þakka
hæfileikum til að aðlagast að fólki,
skoðunum og hópum. Hinn á í erfið-
leikum sökum sjálfstæðra skoðana
sinna og er rekinn úr námi. Sagan
fjallar um líf þessara tveggja manna
sem á mjög ólíkan hátt eiga við lífið
og gerast hönnuðir glæsilegra há-
hýsa. Inn í söguna fléttast aðrar
sterkar persónur og flókin tengsl
verða milli þeirra í gegnum vináttu,
ástir og baráttu sem endar með
miklu og átakanlegu uppgjöri í lok-
in.
Boðskapur sögunnar á við um
öll svið mannlífsins, þó að skáldsag-
an sé heimfærð á snilldarhátt að
heimi byggingarlistarinnar. Höf-
undur bókarinnar er rússnesk-
ameríski rithöfundurinn og heim-
spekingurinn Ayn Rand, en bókin
kom út árið 1943. Heimspeki Ayn
Rand er nefnd „objectivism“ og er
hugmyndafræði sem fjallar um
samfélag einstaklinga, sem eru
fijálsir og óháðir og dæmdir af
verkum sínum. Henni tekst með
bókinni að gera sterka ádeilu og
hugmyndafræði að stórskemmti-
legri og spennandi sögu við allra
hæfi. Bókin er vegleg en flestir
munu eiga erfitt með að sleppa
henni fyrr en hún er lesin og ættu
flestir, hvort sem þeir telja sig til
hóphyggju eða einstaklingshyggju,
að eyða nokkrum kvöldstundum í
hana.
Höfundur er hagfræðingur.
Háskólafyrirlestur í
Árnag’arði um Hómer
MINNA Skaft Jensen, dr. phil. lektor í klassískum málum við háskól-
ann í Kaupmannahöfn, flytur opinberan fyrirlestur í boði heimspeki-
deildar Háskóla íslands miðvikudaginn 3. apríl nk. kl. 17.15 í stofu
201 í Arnagarði.
(Afmstrong
NIÐURHENGD LOFT
Frá og með 1. apríl 1991 tekur TEPPABÚÐIIU HF. við
dreifingu ARMSTRONG-LOFTA á íslandi.
Um leið og við bjóðum TEPPABÚÐINA HF. velkomna í
hóp söluaðila ARMSTRONG- LOFTA, er Þ. Þorgríms-
syni hf. þakkað langt og gott samstarf.
TEPPABÚÐIN HF. mun kappkosta að veita arkitektum,
hönnuðum, verktökum og kaupendum ARMSTRONG-
LOFTA góða þjónustu og ráðgjöf við hönnun og val niður-
hengdra lofta frá ARMSTRONG.
Fyrirlesturinn fjallar um Hómer
og munnlega geymd Ílíons- og Ód-
ysseifskviðu; annars vegar um það
hvaða áheyrendur Hómer hafði í
huga forðum og hins vegar hveijir
þeir áheyrendur eru sem Ilíonskviða
og Ódysseifskviða hafa átt frá upp-
hafi vega.
Minna Skaft Jensen hefur bæði
í námi og starfi sýnt mikla fjöl-
hæfni og spanna rannsóknir hennar
mjög vítt svið innan klassískra
fræða. Doktorsritgerð hennar fjall-
aði um Hómer og munnlega geymd
og studdist Minna þar meðal annras
við eigin rannsóknir á munnlegri
kvæðahefð í Albaníu. Þess má einn-
ig geta að hún er höfundur að fyrra
hluta fyrsta bindis almennrar bók-
menntasögu Gyldendals sem út kom
árið 1985. Rannsóknir hennar
síðastliðin 10 ár hafa þó einkum
verið á sviði nýlatínu þ.e. þeirri
latínu sem notuð var eftir siða-
skipti. Minna hefur þó ekki sagt
skilið við Hómersrannsóknir og er
von á nýrri bók eftir hana sem fjall-
ar um túlkun Hómerskvæða.
Fyrirlesturinn verður fluttur á
dönsku og er öllum opinn.
(Fréttatilkynning)
Leitið tilboða hjá TEPPABÚDINNIHF.
ARMSTRONG WORLDINDUSTRIES LTD.
♦
■ HLJÓMS VEITIN Galíleó
verður í Sjallanum, ísafirði,
páskahelgina, einnig mun hún spila
á skíðasvæðinu á laugardag. Hljóm-
sveitina skipa ísfirðingurinn Rafn
Jónsson, trommur og söngur, Sæv-
ar Sverrisson, söngur, Baldvin
Sigurðarson, bassi, Jens Hanson/
hljómborð og sax og Örn Hjálrn-
arssou, gítar.