Morgunblaðið - 28.03.1991, Blaðsíða 16

MQSGHNBLABK), FlM,\rrUl)AGUR38, MAJIZ fy9t
Mozart með föður sínum og systur.
eftir Atla Heimi
Sveinsson
Þann 27. janúar síðastliðinn
voru 200 ár liðin frá því að Moz-
art fæddist. Því er hans minnst
um allan heim á þessu ári. Mozart
er, af þorra manna, álitinn einn
þeirra listamanna, sem hvað
stærstan skerf hafa lagt til heims-
menningarinnar. En hana má kalla
summuna af því fallegasta og
besta, sem búið hefur verið til í
manna minnum. Er ekki heims-
menningin arfur mannkynsins,
sem fylgir því í gegnum tíðina og
tengir saman ólíkar kynslóðir?
Hvað er unnt að segja um Moz-
art og tónlist hans á þessu Mozart-
ári? Hástemmdar yfirlýsingar í
rómantískum anda, með ofnotkun
hástigs lýsingarorða — um guð-
dómlega veru, sem stigið hafi til
jarðar og dvalið hafi skamma stund
meðal vor — misskilin og vanmetin
— segir okkur lítið um Mozart.
Og þjóðsagan um barnslegan snill-
ing, glaðværan og saklausan, sem
hristi 626 snilldarverk fram úr
erminni fyrirhafnarlaust, bætir þar
litlu við. Og ekki hjálpar heldur
kæruleysisleg hótfyndni, að dæmi
ungra vinsælla rithöfunda vorra í
nútímastíl, sem oft er glæsileg
uppgjöf andans — öruggt þreytu-
merki hins ofmettaða, langskólaða,
forfínaða og lífsþreytta menning-
ameitanda.
En hvað er það sem gerir þessa
tónlist svona heillandi — ef hún
er heillandi — svo snilldarlega —
ef hún er snilldarleg? Algilt svar
er vandfundið.
Dómar manna um Mozart eru
misjafnir. Eftir 200 ár er hann enn
umdeildur og kann það að segja
nokkuð um gildi hans. Glenn Go-
uld, píanóleikarinn snjalli, segir að
hann sé ofmetnasta tónskáld sög-
unnar en Feruccio Busoni, sem
ekki var ómerkari píanisti, segir
Mozart vera fullkomnasta tónlist-
armann sem uppi hafí verið. Ma-
hler sagði að þegar komið væri að
ítrekunarhlutanum í sónötum hans
hætti tónlistin að vera áhugaverð.
En Bruno Walter, hljómsveitar-
stjórinn mikli, og nemandi Mahlers
segir að í verkum Mozart verði
sannleikurinn að fegurð, hið flókna
einfalt. Skemmtileg þykir mér
staka ritsnillingsins okkar, Thors
Vilhjálmssonar:
Wagner við hamranna hástál er felldur,
hrikaleik neita ég ekki hans valds.
En má ég samt biðja um Mozart heidur,
minni sálu til líknar og halds.
Svona getum við haldið áfram
að vitna í merka menn endalaust.
Mozart var barn síns tíma. V afa-
laust má sanna að tónlist hans sé
afsprengi þess þjóðfélags, og um-
hverfis, sem hann lifði í. En öll
mikil list er betri en sú þjóðfélags-
skipan, sem hún endurspeglar. Við
þekkjum þetta á okkaf öld: tónlist
Sjostakovítsj er betri og merkilegri
en það þjóðskipulag, sem Stalín
kom á í Sovetríkjunum.
Mozart lifði á tímum upplýsing-
arinnar svokölluðu, í einvaldsþjóð-
félagi, þar sem gert var ráð fyrir
menntuðum einvalda. Franska
stjómarbyltingin braust út á hans
dögum. Kall tímans var um frelsi,
jafnrétti og bræðralag. Eflaust
sjást merki alls þessa í verkum
Mozarts, ekki kannski beint —' en
fremur óbeint. Hann fann til í
stormum sinna tíma eins og Stefán
G. orðar það svona fallega, og
eflaust má finna persónulega at-
burði ævi hans, læsta dulrúnum í
verkunum — meira en virðist í
fljótu bragði.
Tónlist Mozarts er um margt lík
þeirri tónlist sem samtímamenn
hans — gleymdir og rykfallnir —
sömdu. Hann sker sig ekki mikið
úr, fljótt á litið. Það er mjög auð-
velt að ruglast á slöppu verki eftir
Mozart og góðu eftir Dittersdorf,
en þeir eru stundum spyrtir sam-
an: Mozart er dæmi um séníið,
Dittersdorf um miðlungsmanninn.
Og þá vaknar spurningin; er gott
verk eftir Dittersdorf (eða einhvern
annan ámóta) betra en slakt verk
eftir Mozart? Það er staðreynt að
Mozart samdi slök verk. Þau eru
ekki slæm, því einstakur léttleiki
handverks, meðfæddur þokki og
næmur smekkur fleyta Mozart
langt í daglegu amstri sköpunar,
þegar rútínan vinnur verkið fremur
en innblásturinn. Mozart var frá-
bær fagmaður.
Lífsverk mikilla listamanna er
oftast fjölbreytt og spannar vítt
svið reynslu og tjáningar. Mozart
gat bæði verið hefðbundinn og
gamaldags, en einnig frumlegur,
framúrstefnulegur eða persónuleg-
ur ef svo bar undir. Hann sóttist
yfirleitt ekki eftir frumleika, eins
og Haydn, leitaði ekki nýrra tján-
ingarleiða eins og Beethoven.
Hann var ekki umbyltingarmaður
í vánalegri merkingu þess orðs.
Mozart gerir fínlegar breytingar
og smágerðar á þeim efniviði sem
hann notar. Skalinn er fíngerðari
en hjá öðrum — hinir eru grófari,
stórkarlalegri. Bylting Mozarts er
inn á við, ekki út á við.
Sagt er að Mozart sameini í
tónlist sinni ítalska og þýska skól-
ann — hina lagrænu eigind tón-
listarinnar og hina hljómrænu —
hið lárétta ferli og hið Ióðrétta —
lögmál söngs og reglur hljóðfæra-
sláttar. Sjálfur lagði hann mikla
áherslu á að tónlist sín væri þýsk.
Þó er langt frá því að hann sé þjóð-
legur í þeirri merkingu, sem út-
nesjamenn í tónlist hér á landi
leggja í það orð.
Tónlist hans er dæmigerð al-
þjóðleg list. Eins og allir miklir list-
amenn kunni hann vel að láta aðra
hafa áhrif á sig. Hann þekkti allt
hið helsta, sem áður hafði verið
gert í tónlist, og kynnti sér vel
það, sem var að gerast á hans tím-
um, enda ferðaðist hann víða og
fylgdist vel með. Hann síaði síðan
út það sem hann vildi nota, um-
breytti því, lagaði að persónuleika
sínum og sköpunargáfu.
Svo virðist sem Mozart hafi lært
mikið af Haydn, Gluck og Bach.
Það má færa rök fyrir því að Beet-
hoven og Schubert hafi lært mikið
af honum, auk flestallra rómant-
ísku tónskáldanna. En hæpið er
að Mozart komi frá einhverjum
sérstökum skóla eða stefnu. Þaðan
af síður er unnt að segja, að hann
grundvalli einhvern sérstakan
skóla. Ýmis mikilhæf tónskáld haf
dáð og dýrkað verk hans, en eng-
inn hefur reynt að stæla að neinu
marki. Hvers vegna ekki? Það
skilja allir tónlistarmenn.
Það er vani, að kenna Mozart
til klassíkur eða heiðstefnu, en
þannig hefur verið reynt að þýða
hugtakið á íslensku. En barokk,
rókókó, klassík, rómantík, im-
pressjónismi og expressjónismi eru
hjálparhugtök, sem ber að nota
með gát. Eg veit ekki nákvæmlega
hvað klassík merkir — til eru ótal
skilgreiningar og þeim ber ekki
saman. Sama er að segja um ró-
kókó. Eflaust má sanna að Mozart
sé klassískur rókókómaður. En það
má líka fínna hjá honum rómant-
íska drætti, og barokkið leynir sér
ekki í nokkrum verkum. Það má
jafnvel finna nútímalegar óm-
streytur, þó þær heyri til undan-
tekninga.
Maður getur lesið af bókum eft-
ir lærða menn um stíleinkenni