Morgunblaðið - 03.05.2000, Blaðsíða 64

64 MIÐVIKUDAGUR 3. MAÍ 2000
,'*f---------------------
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Mat á umhverfísáhrifum og
* réttur þolenda mengunar
HINN 13. apríl sl.
féll athygliverður
dómur í Hæstarétti í
málinu Stjörnugrís hf.
gegn íslenska ríkinu.
Mál þetta varðaði
heimild umhverfisráð-
herra samkvæmt lög-
um um mat á um-
hverfisáhrifum til
fföþess að úrskurða að
bygging og starf-
ræksla svínabús að
Melum í Leirár- og
Melahreppi í Borgar-
fjarðarsýslu skyldi
sæta mati á umhverf-
isáhrifum. Hæstiréttur komst að
þeirri niðurstöðu að lagagrein sú
er ráðherra byggði úrskurðar-
heimild sína á stríddi gegn stjórn-
arskránni og væri þar með ógild.
Með dómi Hæstaréttar er höggvið
skarð í lög um mat á umhverfis-
áhrifum sem afar mikilvægt er að
Alþingi bæti úr strax.
Með þessari grein langar mig til
þess að líta til ofangreinds máls í
Jjósi þróunar umhverfisréttar á
undanförnum áratugum og skora á
Alþingi að lagfæra án tafar lög um
mat á umhverfisáhrifum. Á meðan
lögin standa óbreytt standa þegn-
ar landsins berskjaldaðir gegn
ýmsum framkvæmdum er brotið
geta alvarlega á stjórnarskrár-
bundnum réttindum þeirra.
Umhverfismál hafa mikið verið í
brennidepli á íslandi
undanfarið. Mikil og
almenn umræða hefur
átt sér stað í þjóðfé-
laginu um fram-
kvæmdir sem ljóst er
að muni hafa áhrif á
umhverfið - oft veru-
leg áhrif og jafnvel
óafturkræf.
Með reglum um-
hverfisréttar, hvort
sem um er að ræða
lands- eða alþjóðarétt,
er stefnt að því að
vernda umhverfið til
lengri tíma og láta
ekki skammtímahagsmuni ein-
staklinga af að nýta sér gæði um-
hverfisins ráða ferðinni.
Á síðastliðnum tveimur áratug-
um hafa reglur umhverfisréttarins
einnig í vaxandi mæli verið skil-
greindar sem mannréttindi. Víða
er farið að skilgreina réttinn til
heilnæms og farsæls umhverfis
sem mannréttindi og kveða stjórn-
arskrár um fjörutíu ríkja nú á um
slíkan rétt. Þjóðir heims hafa gert
sér grein fyrir því að langtíma-
hagsmunir mannskyns eru háðir
verndun umhverfisins og að heil-
næmt umhverfi eykur lífsgæði
manna. I umhverfisréttinum sam-
einast því verndun umhverfisins
og mannréttinda.
Umhverfisréttur er ung en vax-
andi grein á Islandi. Dóma-
Mengun
Eftir dóm Hæstaréttar,
segir Ellý K.J. Guð-
mundsdóttir, megna
óbreytt lög um mat á
umhverfísáhrifum ekki
að vernda stjórnar-
skrárbundin réttindi
þolenda mengunar.
framkvæmd á þessu sviði er enn af
skornum skammti og því er at-
hyglivert að fylgjast með hverjum
dómi sem fellur á þessu sviði og
hvernig hann muni móta íslenskan
umhverfisrétt.
Undanfarin áratug hefur löggjöf
á þessu sviði vaxið mjög. Löggjaf-
arvaldið hefur glímt við lagasetn-
ingar á þessu sviði sem ekki eiga
sér fyrirmynd i íslenskum lögum.
Lög um mat á umhverfisáhrifum
eru dæmi um slík lög.
Lög um mat á
umhverfisáhrifum
Lög um mat á umhverfisáhrifum
voru sett árið 1993 og markmið
þeirra er, eins og segir í 1. gr., „að
tryggja að áður en tekin er
ákvörðun um framkvæmdir sem
kunna, vegna staðsetningar, starf-
semi sem þeim fylgir, eðlis eða
umfangs, að hafa í för með sér um-
talsverð áhrif á umhverfi, náttúru-
auðlindir og samfélag hafi farið
fram mat á umhverfisáhrifum. “
Umhverfismatið er þannig tæki yf-
irvalda til þess að fá metið áður en
framkvæmdir hefjast hvort hætt
sé við umhverfisspjöllum. Með um-
hverfismatinu má koma í veg fyrir
dýrkeypt mistök.
Það er bæði fjárhagslega dýrt
að fara af stað með framkvæmdir
sem síðan þarf að hætta við ef í
Ijós kemur að þær hafa óviðunandi
áhrif á umhverfiið en slíkar fram-
kvæmdir geta ekki síður verið
dýrkeyptar fyrir fyrir þá sök að
umhverfið kann að hafa orðið fyrir
óafturkræfum spjöllum.
Reglan um að meta skuli um-
hverfisáhrif framkvæmda sem
ætla má að muni hafa veruleg
áhrif á umhverfið er ein af undir-
stöðureglum umhverfisréttarins.
Hún kemur skýrt fram í ýmsum
alþjóðasamningum. Má þar nefna
Ríó-yfirlýsingu Sameinuðu þjóð-
anna um umhverfi og þróun sem
samþykkt var árið 1992 sem við ís-
lendingar erum aðilar að. Sama
gildir um tilskipun Evópusam-
bandsins á þessu sviði sem ís-
lenska ríkið hefur skuldbundið sig
með EES-samningnum til þess að
taka upp í lög hér á landi.
I lögum um mat á umhverfis-
áhrifum er talið upp í 5. gr. hvers
konar framkvæmdir skuli alltaf
vera háðar umhverfismati. Þar eru
taldar upp ákveðnar tegundir
framkvæmda sem líklegt er talið
að geti haft veruleg áhrif á um-
hverfið.
Svínabú eru ekki á þeim lista.
Vegna þess að löggjafanum er
ómögulegt að sjá fyrir hvers konar
framkvæmdir gætu haft veruleg
umhverfisáhrif í framtíðinni, er 5.
gr. ekki ætlað að fela í sér tæm-
andi talningu. Ákvæði 6. gr. lag-
anna kveður því á um að umhverf-
isráðherra sé heimilt „að ákveða
að tiltekin framkvæmd eða fram-
kvæmdir, sem kunna að hafa í för
með sér umtalsverð áhrif á um-
hverfi, náttúruauðlindir og samfé-
lag, en ekki er getið í 5. gr., verði
háðar mati samkvæmt lögum þess-
um.“
Svínabúið að Melum
og úrskurður ráðherra
í júní 1999, skrifuðu nágrannar
fyrirhugaðs svínabús að Melum í
Leirár- og Melasveit í Borgar-
fjarðarsýslu umhverfisráðherra
bréf og bentu á fyrirhugaðar fram-
kvæmdir á nágrannajörð sinni.
Jörðin Melar hafði verið keypt af
Stjörnugrís hf. skömmu áður með
það í hyggju að reisa þar svínabú
þar sem gert var ráð fyrir 8.000
grísum að meðaltali eða um 20.000
grísum á ári.
Svínabú, eða þauleldisbú, af
þessari stærðargráðu eru óþekkt á
Islandi og verður því að leita út
fyrir landsteinana til huga að hver
hugsanleg áhrif þau kunni að hafa
á umhverfi, náttúruauðlindir eða
samfélag. Víða í Evrópu og Banda-
ríkjunum hafa áhrif þauleldis þeg-
ar komið í ljós. Mengunar af úr-
gangi frá búum hefur orðið vart
bæði í lofti, láði og legi. Ofauðgun-
ar verður vart í grunnvatni, nátt-
úrulegur gróður víkur fyrir áburð-
ar-þurftafrekum tegundum. Þá
getur loftmengun frá svo stórum
búum haft áhrif á heilbrigði
manna. I ljós hefur komið að loft-
mengun frá þauleldisbúum getur
valdið öndunarfærasjúkdómum,
meltingarfærasjúkdómum og
augnsjúkdómum. Með vísan til of-
angreinds verður að telja líklegt
að þauleldisbú svo sem hér um
ræðir getur haft umtalsverð áhrif
á umhverfi og lífsskilyrði næstu
nágranna. Ráðherra tók erindið til
gunveroamjnauf

i

V1

Markviss vörustjórnun
- lykill að betri afkomu!
Fundur um skilvirka neytendasvörun (ECR) og raf-
ræn viðskipti á íslandi, fimmtudaginn 4. maí 2000,
kl. 8.00-9.30 á Hótel Loftleiðum.
Er hægt að spara 4 milljarða króna á
ári í dagvöruversluninni og hjá birgjum,
lækka birgðir um 40% og jafnframt
auka þjónustu við neytendur?

Á fundinum verður fjallað um möguleg-
an sparnað í rekstri fyrirtækja með
markvissri vörustjórnun, auknu sam-
starfi birgja og verslana, þannig að
báðir aðilar hafi hag af. Auk þess verð-
ur kynnt niðurstaða nýlegrar könnunar
um útbreiðslu rafrænna viðskipta á ís-
landi sem gerð var á vegum EAN,
ICEPR0 og Ríkiskaupa. Þar kemur m.a.
fram að fjöldi fyrirtækja telur sig hafa
verulegan hag af notkun staðlaðra raf-
rænna viðskipta.
Fundarstjóri: Tryggvi Jónsson, formaður
SVÞ - Samtaka verslunar og þjónustu.
Hvetjum félagsmenn til að mæta á
fundinn. Þátttökugjald er kr. 1.500.
Dagskrá:
8.00 Kaffi og meðlæti.
8.15 Setning.
8.20 Kristján M. Ólafsson fram-
kvæmdastjóri EAN á íslandi
fjallar um skilvirka neytenda-
svörun (Efficient Consumer
Response) og þann ávinning
sem fyrirtæki geta náð með
markvissri vörustjórnun.
8.50 Stefán Jón Friðriksson fram-
kvæmdastjóri ICEPRO skýrir
frá niðurstöðum könnunar um
útbreiðslu rafrænna viðskipta
á íslandi.
9.15 Fyrirspurnir.
9.30 Fundarslit.
&
SAMTÖK
IÐNAÐARINS

gWMBBHWHKBiBi
Ellý K.J.
Guðmundsddttir
athugunar og úrskurðaði, á grund-
velli 6. gr. laga um mat á umhverf-
isáhrifum, að meta bæri umhverf-
isáhrif fyrirhugaðrar byggingar og
reksturs svínabús á Melum. I
úrskurði ráðherra kemur fram að
með vísan til þess hve fyrirhuguð
starfsemi á Melum væri umfangs-
mikil, og að virtu áliti skipulags-
stjóra ríkisins og hreppsnefndar
Leirár- og Melahrepps, væri það
mat ráðuneytisins að líklegt væri
að bygging og rekstur nefnds
svínabús kynni að hafa í för með
sér umtalsverð áhrif á umhverfi,
náttúruauðlindir og samfélag.
Mat dómstóla
Stjörnugrís hf. vildi ekki una
niðurstöðu ráðherra og höfðaði því
mál til ógildingar henni. Héraðs-
dómur Reykjavíkur staðfesti nið-
urstöðu umhverfisráðherra en nið-
urstaða Hæstaréttar varð sú að 6.
gr. laga um mat á umhverfisáhrif-
um væri andstæð stjórnarskránni
og ákvörðun ráðherra tekin á
grundvelli hennar því dæmd ógild.
Niðurstaða Hæstaréttar byggist
á því að mat á umhverfisáhrifum
geti „haft í för með sér umtals-
verða röskun á eignarráðum og at-
vinnufrelsi þess er í hlut á“ en
réttur þegna landsins til atvinnu-
frelsis og friðhelgi eignarréttar
eru hvor tveggja vernduð af
stjórnarskránni. Stjórnarskrár-
bundin réttindi þegna má ekki
skerða nema með lögum og þá að-
eins ef almenningsþörf krefur.
Með ákvæði 6. gr. laga um mat á
umhverfisáhrifum taldi Hæstirétt-
ur að löggjafarvaldið hefði fram-
selt framkvæmdavaldinu víðtækt
ákvörðunarvald er skert gæti þessi
stjórnarskrárbundnu réttindi. I
dómi sínum tók Hæstiréttur ekki
efnislega á því hvort ástæða hefði
verið að láta fara fram mat á um-
hverfisáhrifum á nefndu svínabúi,
ákvörðun ráðherra var dæmd ógild
því lagastoð hennar var ólögmæt.
Niðurstaða Hæstaréttar er ám-
inning til löggjafarvaldsins um að
fara með gát þegar það framselur
vald sitt til framkvæmdavaldsins.
Með dómi sínum, stendur Hæsti-
réttur vörð um rétt þegna landsins
er hyggja á framkvæmdir, að þeir
þurfi ekki að sæta því að fram-
kvæmdavaldið takmarki stjórnar-
skrárbundinn rétt þeirra sem
löggjafarvaldið má eitt skerða. Það
sem ég vil þó vekja athygli og
leggja áherslu á hér, er að niður-
staða Hæstaréttar hefur það jafn-
framt í för með sér að gildandi lög
um mat á umhverfisáhrifum geta
ekki lengur verndað með fullnægj-
andi hætti sömu stjórnarskrár-
bundnu réttindi þeirra þegna
landsins er sitja „hinum megin við
borðið", þ.e. þolendur mengunar.
Þrátt fyrir að verulegar líkur væru
taldar á að tiltekin framkvæmd,
sem ekki félli undir 5. gr. laga um
mat á umhverfisáhrifum, myndi
valda umtalsverðum umhverfis-
áhrifum og jafnvel menga um-
hverfi tiltekinna þegna landsins
með þeim hætti að verðmæti eigna
þeirra skertist og þeim væri ill-
mögulegt að stunda atvinnu sína,
væri ráðherra ekki heimilt að
úrskurða nefnda framkvæmd til
þess að sæta umhverfismati. Eftir
dóm Hæstaréttar megna því óbr-
eytt lög um mat á umhverfisáhrif-
um ekki að vernda stjórnarskrár-
bundin réttindi þolenda mengunar.
Úr þessu verður Alþingi að bæta.
Áskorun til
Alþingis
Af ofangreindu er ljóst að nú-
gildandi lög um mat á umhverfis-
áhrifum þarf að endurbæta og það
er afar mikilvægt að það verði gert
strax. Eg skora á Alþingi að gefa
þessu máli þann forgang sem því
ber. Látum ekki það skarð sem nú
hefur myndast í umhverfislöggjöf
okkar verða þess valdandi að spjöll
verði unnin á umhverfi okkar eða
réttur einstaklinga til atvinnufrels-
is eða friðhelgi eignarréttar skert-
ur vegna mengunar frá fram-
kvæmdum sem með réttu hefðu átt
að sæta mati á umhverfisáhrifum.
Höfundur er lögfræðingur í
Alþjóðabankanum í Washington DC.