Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1973, Side 79

BAÐSTOFAN OG BÖÐ AÐ FORNU
79
stæða svitabað36. Og þá vil ég vísa til þess sem síðar segir um bo-
stadsbastur og utmarksbastur.
Eins og að framan er sagt geta fornritin oft um baðstofur og menn
hafa áætlað að þær hafi upprunalega verið til baða en siðurinn lagzt
af einkum vegna eldsneytisskorts. Þannig hafa menn reynt að skýra
baðstofunafnið. Frumstæðir grjótofnar með sótugum sprungnum
steinum hafa verið í flestum húsunum sem menn hafa talið baðstof-
ur. Á þessa steina sjóðheita hafi verið gefið vatn til að mynda gufu-
bað. öldum síðar en hér um ræðir, á ofanverðri 16. öld, lýsir Arn-
grímur lærði Jónsson frumstæðu grjótofnunum í íverubaðstofum
hérlendis (í þýðingu samtímamanns Arngríms) : „... vær hofum
badstofur oc j þeim öna sem eru giorder af griöte oc hellusteinum(m)
oc eru þeir hier tydkader oc brukader med tvennu mote sa eine til
elldre önahattz er af ovöndudum steinum(m) cg griote upp vm(m)
hvort griot er ofan a þversteinum(m) önsins liggur ad logan(n)
leggur. Og so sem ornin(n) er nu af kyndingun(n)e edr elldenum(m)
nögu heitr ordin(n) oc badstofan(n) er rokin(n) þa er gefid kolldu
vatne a þa bren(n)heitu Önsteina, huar af ad hitan(n) noglega legg-
ur vpp vm(m) allt hused, huorium hita bæde torfveggerner z torf-
þaked vel helldur oc forvarar." Hinn yngri „ónaháttur“, ofnsmíði
eftir erlendri fyrirmynd, „er ecke fyrer 50 árum vppteked"37. Hér
er sumsé lýst hreinni upphitun og lofthreinsun, þ. e. „kynt til híbýla-
bótar“ eins og Páll Vídalín orðar það38. En steinar hafa sótazt og
sprungið við þetta. Aðferðin gæti verið forn. Arngrímur Jónsson
segir í framhaldi af þessu að þessi aðferð sé vel þénanleg til að
kynda bað, „so .... hefe eg lesed ad utanlands sie sidur til sum-
stadar.“ En íslendingar gera það ekki og Arngrímur minnist ekki
á að þeir hafi gert það að fornu. Ekki hefði landanum veitt af að
þvo sér á tímum Arngríms og samtímamanns hans, Odds Einars-
sonar biskups, en sá síðarnefndi vekur einmitt athygli á því að
áðurnefndir grjótofnar eru þannig gerðir „að reykurinn kemst að-
eins út um sjálft opið, en þar sem það snýr inn, verða baðstofurnar
alltaf fullar af reyk, en sá einn hlutur spillir mörgum húsum, sem
annars eru í sjálfu sér óaðfinnanleg.“39 Þetta sýnir að ekki dugir
að beita nútímamati á hreinlæti forfeðra okkar. Það er að falsa
allt fyrir sjálfum sér.
Samkvæmt rannsókn I. Talves hafa baðstofur til baða verið óþekkt-
ar meðal bændafólks á miðöldum alls staðar á Norðurlöndum nema
íslandi og Grænlandi. Þau hús sem kölluð voru baðstofur á Norð-