Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1994, Side 123

SAGA DAGANNA
127
Vil ég gjarna biðja þig, Árni, að gera betur grein fyrir þessu atriði annað
hvort nú eða síðar.
Þrátt fyrir þá gagnrýni, sem ég hef beint að hinum trúarsögulega þætti
verksins skal það fúslega viðurkennt, að víða í ritinu koma fram mark-
verðar nýjungar varðandi kirkjulega siði og breytingar á þeim eftir sið-
breytingu, m. a. þar sem höfundur byggir á áður lítið notuðum, innlend-
um heimildum. Nokkuð öðru máli virðist gegna um helgihald og trúarsiði
hér á landi á miðöldum. Rannsóknir á íslensku helgihaldi og trúarháttum
á því skeiði eru enn mjög skammt á veg komnar. Rannsóknir Árna Björns-
sonar bæta þar varla nokkru við og yfirleitt virðist hann byggja á almennu,
erlendu handbókaefni, enda er hér um veikan hlekk í riti hans að ræða.
Virðist höfundur gefa sér, að full mikil eining í ofangreindu efni hafi ríkt
varðandi helgihald kirkjunnar á miðöldum og að slíkt samræmi hafi kom-
ist á mjög snemma hér á landi. Þá virðist hann líta svo á, að þegar ósam-
ræmis gætti á þessu sviði hér á landi, hafi það nær einvörðungu stafað af
„praktískum" ástæðum. Kemur það meðal annars fram á bls. 674, þar sem
segir, að prestafæð og strjálbýli hafi valdið því, að hin mikla leiksýning,
sem kaþólsk messa er öðrum þræði, hafi hlotið að vera í rýrara lagi nema
á biskupsstólunum og einstaka höfuðkirkjum. Þegar um helgi- og hátíðar-
hald almennt er að ræða, held ég að gera verði ráð fyrir miklu ósamræmi
á miðöldum og að skýringar þess séu mun fjölbreyttari, en hér er látið að
liggja. Á norðlægum slóðum - ekki síst hér á landi - var kirkjan lengi van-
burðug stofnun, sem vart hafði forsendur til að stuðla að fullkominni ein-
ingu í helgisiðum, hvað þá trúarháttum utan kirkju. Þá verður einnig að
gera ráð fyrir, að margháttaðir trúarlegir, guðfræðilegir, menningarlegir
og kirkjupólitískir þættir hafi einnig komið í veg fyrir samræmi. Þessa
ósamræmis hefur þó gætt mun síður varðandi messuna og aðra fastmót-
aða þætti kaþólsks helgihalds en trúarhætti, er ekki höfðu sakramentalt
gildi. Þá er ljóst, að á miðöldum voru skynjun og hughrif fólks mótuð af
öðrum samanburði, en síðar hefur orðið. Fólksfæð þarf því engan veginn
að hafa leitt til þess, að messan hafi orðið í rýrara lagi að minnsta kosti er
ekkert, sem bendir til þess, að hún hafi upplifast rýr af þeim, sem þátt
tóku í henni. Fólksfæðin hefur hins vegar auðvitað geta valdið því, að
ýmsir fylgisiðir hins fastmótaða helgihalds hafi verið einfaldari, en gerðist
á þéttbýlli svæðum.
Lokaorð
Eins og fram hefur komið, er alvarlega galla að finna á riti því, sem hér
er til umfjöllunar. Auk þess, sem þegar hefur verið talið, má benda á að
höfundur gerir tæplega nægilega grein fyrir, hverjar almennar ályktanir