Samvinnan - 01.06.1973, Page 20

SAMVINNA
Áskell Einarsson:
Samvinnuhreyfingin og
byggðaþróunin
Þeirri sögulegu blindu bregður oft fyrir,
að sjálfstæðisbarátta þjóðarinnar hafi
fyrst og fremst verið stjórnarskrárbar-
átta, sem háð hafi verið af alþingismönn-
um við dönsk stjórnvöld. Ekki þarf mikla
sögulega yfirsýn til að komast að raun
um, að baráttan fyrir sjálfstæði þjóðar-
innar var jöfnum höndum háð á vett-
vangi atvinnulífsins og stjórnmálanna.
Baráttan fyrir brauðstritinu varð að
fylgja hinni pólitisku þróun eftir, svo að
þjóðin gæti verið þess umkomin að skapa
af eigin rammleik sjálfstætt þjóðríki i
landinu.
Engum manni var þetta ljósara en
Jóni Sigurðssyni forseta. Með skrifum
sínum hvatti hann landsmenn til átaka
um bætta atvinnuhætti og úrbætur í
verzlun. í bók sinni „íslenzk samvinnu-
félög 100 ára“ færir Arnór Sigurjónsson
rithöfundur rök að því, að fyrstu verzl-
unarfélögin hafi verið stofnuð fyrir á-
hrif og vegna áskorana Jóns Sigurðsson-
ar. Glöggt dæmi um þetta bendir Arnór
á, að í Nýjum Félagsritum 1847 hafi verið
svo sagt frá tildrögum að stofnun fyrstu
verzlunarfélaganna: „Ásigkomulag verzl-
unarinnar á Húsavík og i Eyjafirði vakti
og bætti samtök verzlunarfélaganna i
Háls- og Ljósavatnshreppum í Suður-
Þingeyjarsýslu 1844.“ Arnór Sigurjónsson
rekur það í bók sinni, að verzlunarfélögin
í Háls- og Ljósavatnshreppum hafi verið
stofnuð einum mánuði áður en vefararnir
i Rochdale stofnuðu kaupfélag sitt. Verzl-
unarfélögin á íslandi eru þvi eldri en
fyrsta reglulega kaupfélagið.
Vísir að uppbyggingu kaupfélaga
Á stofnfundi Búnaðarfélags fyrir suð-
urhluta Þingeyjarsýslu, sem haldinn var
að undirlagi séra Jóns Kristjánssonar,
alþingismanns í Yztafelli, 4. og 5. apríl
1854 að Einarsstöðum í Reykjadal, var
gerð mjög athyglisverð samþykkt um
verzlunarmál. Samkvæmt áformuðu
skipulagi skyldi héraðsbúnaðarfélagið
skiptast i þrjú félög. Skyldi eitt þeirra
annast búnaðarmál almennt. Annað
skyldi sérstaklega hafa umsjón með á-
setningi bænda og verða einskonar fóður-
birgðafélag. En hið þriðja skyldi vera
verzlunarfélag. í verzlunarsamþykkt
stofnfundar Búnaðarfélags Suður-Þing-
eyjarsýslu var því byggt á hreppsskipulag-
hiu, með .verzlunarfélagi.í hverjum hreppi
eða fleiri en einum, ef hentugra þykir.
Til þessa fyrirkomulags má rekja núver-
andi deildaskiptingu kaupfélaganna. f
öðrum lið verzlunartillagna Einarsstaða-
fundarins er lagt til, að hreppaverzlun-
arfélögin skuli vera í eins nánu sambandi
sín á milli og kringumstæður leyfa. Hér
er að finna vísi að uppbyggingu héraðs-
kaupfélaganna, sem er það skipulags-
form, sem kaupfélögin byggjast á enn
i dag. í þriðja lið var svo kveðið á um,
að umboðsmenn félaganna skuli semja
áætlun um vörumagn hvers félags og
leita fyrir sér i sameiningu, hvar beztu
kaupa er að vænta. Mætti til hægðarauka
velja til þessara framkvæmda þá um-
boðsmenn, sem eru næstir verzlunarstöð-
um. Hér er að leita upphafs að kaupfé-
lagsstarfsemi þeirra tíma, með sérstökum
kaupstjóra, en svo voru nefndir kaup-
félagsstjórarnir á fyrstu árum kaupfé-
laganna. Þá var og lagt til, að hvert
„hreppsfélag" gangi i sameiginlega og
gagnkvæma ábyrgð á skuldum félags-
manna. Til þessa ákvæðis er að leita sam-
ábyrgðar kaupfélaganna sem hélzt ó-
breytt allt til 1937; þá var ábyrgðin tak-
mörkuð við kr. 300,00 á félagsmann. Sam-
ábyrgðin átti djúpar rætur í félagsmála-
kerfi sveitanna. Sameiginleg framfærslu-
skylda var félagslegur grundvöllur hrepp-
anna, sem var eðlilegt að næði einnig til
hinna nýju verzlunarfélaga.
Verzlunarfélögin voru liður í atvinnu-
legri vakningu sveitanna við hlið búnað-
arfélaganna, sem hvor tveggja byggðust
upp á ramma sveitarskipulagsins. Þessi
samofnu tengsl taka af öll tvímæli um
þaff, aff verzlunarfélögin voru byggffa-
hreyfing sem hafði þaff höfuffmarkmið aff
bæta kjör fólksins meff samkaupum á
erlendri vöru og samlagi um sölumeffferð
á afurffum bænda. Búnaðarfélögunum
var hins vegar ætlað að gangast fyrir
bættum búskaparháttum, svo sem jarð-
rækt og búfjárrækt. Þessar félagsmála-
hreyfingar hafa æ síðan verið nátengdar
og unnið i raun og veru hlið við hlið allt
fram til þessa dags. Þær eru fyrstu skipu-
legu samtökin í landinu, sem beinlínis
stuðla að byggðaþróun og eflingu lands-
byggðarinnar á íslandi.
Nýtt skipulag umdæma
Þau verzlunarfélög, sem ekki byggðust
á hreppakerfinu, svo sem Gránufélagið
og Borðeyrarfélagið, virtist skorta félags-
legar rætur í bændaþjóðfélaginu, og liðu
þau þvi fljótlega undir lok. Þetta sýnir
á ljósan hátt hin nánu félagslegu tengsl
sveitarfélagsumdæmanna og kaupfélags-
deildanna, sem enn í dag er hinn félags-
legi grundvöllur þeirra.
Hin héraðslegu áhrif af samlagi deild-
anna í eitt kaupfélag var efling verzlun-
armiðstöðvar (þéttbýliskjarna), sem oft-
ast varð þar með héraðsmiðstöð. Kaup-
félagshreyfingin hefur með skiptingu
landsins í kaupfélagssvæði skapað ný
umdæmi, sem eru sérstök verzlunarsvæði
hvert um sig, með einum aðalviðskipta-
kjarna svæðisins. Þessi nýju héraðsum-
dæmi eru í senn þjónustu- og viðskipta-
heildir. Þannig hafa kaupfélögin skapað
nýtt skipulag umdæma í efnahagslegri
merkingu, oft þvert á rikjandi sýsluskipu-
lag. Með sama hætti hafa kaupfélags-
deildirnar áhrif á hreppaskipanina. Það
er hægt að finna mörg dæmi um hreppa-
skiptingu, sem leitt hefur af deildaskipt-
ingu innan kaupfélaganna. Þetta sýnir á
ljósan hátt, hve margþætt áhrif kaup-
félagshreyfingarinnar hafa verið á það
félagskerfi, sem samvinnufélagsskapur-
inn sækir rætur sínar til hér á landi.
Á siðasta ári átti elzta kaupfélag lands-
ins, Kaupfélag Þingeyinga, níutíu ára
starfsafmæli og Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga varð 70 ára. Segja má með
fullum rétti, að mikil reynsla sé komin
á gildi samvinnuhreyfingar fyrir islenzkt
þjóðlíf. Vöxtur og viðgangur samvinnu-
hreyfingarinnar hafi sýnt og sannað, að
hún hefur gegnt mjög þýðingarmiklu
Verzlunarhús Kaupfélags Rangœinga á Rauðalœk.
20