Andvari - 01.01.1956, Blaðsíða 85

andvari Úr hagsögu íslands 81
átt sjálfir ábýlisjarðir sínar. Eru þá ekki með taldir hjáleigu-
menn.
Svo hefir löngum talið verið og efalaust jneð réttu, að af
leiguábúð stafaði tvöföld hætta, er hún gerði bæði að þrengja
að kosti leiguliða hvers urn sig og standa í vegi fyrir þrifum
og framförum búnaðar yfirleitt. Er efalaust, að bændastétt Is-
lands varð ærinn hnekkir að því, að eignarráð jarðanna færð-
ust meira og meira úr höndum ábúenda. Fylgdi því löngum
ófrelsi og ánauð hvers konar. Landskuld var há framan af öld-
um, venjulegast lögleiga af tíundarverði jarðanna, eða 10%, allt
frarn á 14. öld. En á þeim tíma virðast leiguliðar þó hafa verið
að nrestu lausir við ýmsar kvaðir og beinar og óbeinar álögur af
hendi landsdrottins, er síðar tóku mjög að tíðkast. En um slíkt
urun kirkjan og hennar menn hafa átt forgönguna, líkast til
að erlendri fyrirmynd, en þeim var snemma lagið að koma ýms-
um tollum og kvöðum á' bændur yfirleitt. Við landseta sína
beittu þeir einkum ýmiss konar vinnukvöðum (dagsverk, sláttur,
mannslán um vertíð). Var öll þessi ánauð tíðkuð meira og minna
áður en umboðsmenn konungs tóku að ráða hér nokkru um
bygging jarða. En að vísu urðu þeir sízt eftirbátar kirkjunnar
nianna um álögur á landseta sína.
Á 14. öld fór landskuld lækkandi í ýmsum stöðum og þó
einkum eftir 1400, svo að þar sem samanburður næst um leigu-
niála á jörðum, nemur lækkunin 25—33% fram um 1550 og
50—60% fram á miðja 19. öld. Þess má geta, að skrár um afgjald
jarða frá 13. og 14. öld eru strjálar (Reynistaðar- og Viðevjar-
hlausturs-jarðir), en nokkru fyllri frá 15. og 16. öld (jarðir Hóla-
stóls). En þótt beimildir séu ekki fyllri en svo, má fullyrða, að
heildarlækkun landskuldanna svarar því, sem bér var sagt, þegar
ftá eru taldar útvegsjarðir syðra og vestra, er bezt héldu verði
°g hækkuðu jafnvel í leigu sumar, heldur en hitt. Hér er því
u>n að ræða ótvíræða og raunar stórfellda lækkun landverðsins,
er aftur bendir til versnandi afkomuskilyrða, einkum á sviðj