Iðunn : nýr flokkur - 01.07.1934, Síða 128

286
Bækur.
IÐUNN
an i einn straum, hvernig kaflarnir tengjast í eina heild. Nú
sést, hvilikt listaverk sagan er í allri sinni byggingu. Og maður
blygðast sín fyrir að hafa ekki séð áður nema einstaka hluti,
og hafa að eins notið þeirra sér til gamans. Nú opnast manni
tilgangur og takmark með hverju smáatriði sögunnar, og hin
djúpa alvara og nauðsyn, sem knýr fram straum hennar. Og
nú fyrst skilst gildi listarinnar og alt, sem gefur henni réttinn
til fegurðar og unaðar: að vera í þjónustu lifsins og mannsins
í baráttu fyrir útrýming allrar kúgunar og allrar þjáningar. Og
])ó getum við enn ekki ráðið töfra sögunnar nema að nokkru
leyti, því að sá kraftur er óræður, sem kveikti hana i lifandi
heild og gaf henni markvísa stefnu, hýr i henni og leikur um
hana: sniiligáfa höfundarins.
Að baki Sjálfstæðu fólki liggur langur þroskaferill, löng leiö
höfundarins út úr blekkingum til skýrrar sjónar á orsökum og
samhengi hlutanna. Sú leið verður hér ekki rakin. Það skal
að eins tekinn örstuttur samanburður við Sölku Völku. Þar
lýsti skáldið sjávarþorpi, hinu unga, óformbundna þorpi, með
fuglagargi og iðandi lífi, sem ekki hafði öðlast neinn tilgang.
Það var óráðið. Salka Valka, fiskistúlkan, var óvöknuð. Hún
fékk i svip að tengjast hugsjóninni í mynd Arnalds, en hún
flaug burt áður en hún yrði staðreynd í lífi Sölku. Alt er laust
og hvikult, á sér engar rætur, enga forsögu, engan ákveðinn
tilgang. Menn eru á leið suður, en ekki ákveðnari en svo, að
þeir fjara uppi miðs vegar. Með Sjálfstæðu fólki kemur Halldór
inn á nýtt svið, til sveitanna, inn í rótfestu og arfsögn. Oseyri
við Axlarfjörð er þó engu siður en Sumarhús tákn fyrir is-
lenzku þjóðina, fyrir mannlífið sjálft. Og hvers vegna lá þá
leið skáldsins úr þorpinu til sveitarinnar, frá tilgangsleysí til
stefnufestu? Þróun skáldsins sjálfs, aukinn þroski þess, liggur
þessu til grundvallar. í Sölku Völku var fædd óskin um tilgang,
í sögunni og lifi skáldsins. Með Sjálfstæðu fólki er hún orðin
að veruleika. Lif skáldsins hefir eignast fastan tilgang. Þvi
gat sagan orðið svo markvís, þess vegna fellur straumur
hennar svo þungt og hljótt í ákveðna stefnu
Sagan er að vísu ekki öll. Því er ekki hægt að kveða upp
neinn heildardóm um hana. Hún á i raun og veru eftir að
ráðast, en manni finst hún geti ekki gert það nema á einn
veg. Bregðist sú ráðning, fellur jafnframt gildi þessa hluta
sögunnar. Kristinn E. Andrésson.